Europa niezależna od dostaw gazu z Rosji do 2030 r. | Co do zasady

W 2021 r. nastąpił rekordowy wzrost hurtowych cen energii (w Polsce o prawie 100%) oraz cen za uprawnienia do emisji w ramach systemu EU ETS (o około 105% w stosunku do 2020 r.). Dodatkowo gwałtowny wzrost cen rynkowych gazu (w Polsce o 470% w stosunku do roku 2020) sprawił, że w Europie powszechne stało się zjawisko ubóstwa energetycznego. Unia Europejska przedstawiła zestaw narzędzi tymczasowo łagodzących skutki wzrostu cen energii. Jednak wydarzenia ostatnich miesięcy, a w szczególności pełnoskalowa inwazja Rosji na Ukrainę pokazały, że priorytetem UE – obok zielonej transformacji – powinno stać się uniezależnienie od rosyjskich paliw kopalnych.

Jak wskazała w swoim oświadczeniu przewodnicząca Komisji Europejskiej: „Musimy uniezależnić się od rosyjskiej ropy naftowej, węgla i gazu. Nie możemy polegać na dostawcy, który wyraźnie nam grozi. Musimy działać teraz, aby złagodzić skutki rosnących cen energii, zdywersyfikować dostawy gazu na kolejną zimę i przyspieszyć przejście na czystą energię”. W tym celu Komisja Europejska zaproponowała długofalową strategię działania, która pozwoli zaspokoić potrzeby energetyczne bez konieczności importu gazu z Rosji (w 2021 r. rosyjski gaz stanowił ok. 45% gazu konsumowanego w UE).

8 marca 2022 r. Komisja Europejska opublikowała komunikat „REPowerEU: Wspólne europejskie działania w kierunku bezpiecznej i zrównoważonej energii po przystępnej cenie” przedstawiający strategię działań dążących do uniezależnienia Europy od dostaw gazu z Rosji przed 2030 rokiem. Komunikat ten 18 maja 2022 r. znalazł swoje odzwierciedlenie w pełnej wersji planu REPowerEU.

REPowerEU

REPowerEU to plan, który docelowo ma uniezależnić UE od dostaw paliw kopalnych z Rosji jeszcze przed rokiem 2030. Podstawowe założenia REPowerEU przedstawione w komunikacie KE koncepcyjnie odpowiadają tym wskazanym w pakiecie „Fit for 55”, z tym że przewiduje się ich realizację w większym zakresie i szybszym tempie. Efektem ma być zupełne uniezależnienie UE od dostaw gazu z Rosji.

Szczegółowe założenia planu REPowerEU zostały przedstawione w komunikacie KE z 18 maja 2022 r. REPowerEU to pakiet „Fit for 55” uzupełniony o cztery cele szczegółowe:

• promowanie oszczędności energii,
• dywersyfikację dostaw nośników energii,
• odejście od paliw kopalnych dzięki przyspieszonej transformacji energetycznej w Europie,
• zwiększenie wsparcia dla inteligentnych inwestycji.

Komisja potwierdziła przy tym swoje wcześniejsze zapowiedzi, że część istniejących elektrowni węglowych będzie można wykorzystywać dłużej niż wcześniej planowano. Zwróciła również uwagę na rolę energetyki jądrowej i krajowych zasobów gazu. Komisja zaznaczyła też, że uniezależnienie się od dostaw z Rosji musi być wspólnym wysiłkiem całej Unii, gdyż żaden kraj nie poradzi sobie z tym samodzielnie.

1. Promowanie oszczędności energii

Wdrożenie pakietu „Fit for 55”, zgodnie z planami Komisji, ma obniżyć konsumpcję gazu o 30% do 2030 r. Z kolei uniezależnienie się od dostaw z Rosji pozwoli zwiększyć cel dyrektywy w sprawie efektywności energetycznej do 13%. W ślad za analizami Międzynarodowej Agencji Energii Komisja przewiduje, że krótkoterminowe środki zwiększania oszczędności energii pozwolą zmniejszyć zapotrzebowanie na gaz o 13 mld m³, a na ropę o 16 mln ton ekwiwalentu ropy naftowej. Komisja zaapelowała do państw członkowskich o stosowanie preferencyjnych stawek podatkowych w stosunku do materiałów i urządzeń, które będą wykorzystywane w celu zwiększenia efektywności energetycznej. Zapowiedziała również, że jeszcze w tym roku przedstawi wskazówki dla państw członkowskich dotyczące aktualizacji krajowych planów na rzecz energii i klimatu w 2024 r.

2. Dywersyfikacja dostaw nośników energii

Zgodnie z planem REPowerEU aby zdywersyfikować dostawy nośników energii, należy zwiększyć dywersyfikację gazu i przyspieszyć wykorzystanie zielonego wodoru. Zgodnie z założeniami uniezależni to UE od dostaw gazu z Rosji jeszcze przed rokiem 2030.

W celu zdywersyfikowania dostaw i zmniejszenia rosnących cen energii Komisja Europejska opracowała Europejską Platformę do wspólnych zakupów gazu, skroplonego gazu ziemnego (LNG) i wodoru. Ma ona zagregować zapotrzebowanie na te surowce oraz udostępnić bezpieczny i przyjazny system umożliwiający optymalne wykorzystanie dostaw na zasadach transparentności i niedyskryminacji. Jednym z celów stworzenia platformy jest poprawienie przejrzystości rezerwacji infrastruktury, m.in. poprzez wskazanie pozostałej dostępności, zmianę tras przesyłowych i likwidację wąskich gardeł. Wymiana wszelkich informacji ma być zgodna z przepisami antymonopolowymi. Platforma Energetyczna będzie otwarta dla członków Wspólnoty Energetycznej, tj. – poza państwami  członkowskimi UE – również państw Bałkanów Zachodnich, Ukrainy, Mołdawii czy Gruzji. Za pośrednictwem Platformy jej uczestnicy będą mogli nawiązywać kontakty międzynarodowe skoncentrowane na zawieraniu długoterminowej współpracy z zaufanymi partnerami, którzy wspierają rozwój projektów dotyczących czystej energii.

W kolejnym kroku Komisja planuje opracowanie dobrowolnego „mechanizmu wspólnych zakupów” odpowiadającego za zakupy surowców w zakresie zagregowanego zapotrzebowania na gaz w imieniu uczestniczących państw członkowskich.

Dodatkowo dostawy gazu z Rosji można będzie zastąpić importem energii z Ukrainy dzięki dokonanej w trybie awaryjnym synchronizacji sieci. Komisja zaznaczyła, że jak tylko dojdzie do niezbędnych inwestycji w sieć przesyłową, Ukraina będzie mogła rozpocząć eksport energii do krajów UE.

Dywersyfikacji dostaw nośników energii ma też służyć dwukrotne zwiększenie produkcji biometanu na obszarze UE. W pakiecie legislacyjnym „Fit for 55” przewidziano produkcję 17 mld m³ biometanu do 2030 r. Plan REPowerEU z kolei stawia za cel produkcję aż 35 mld m³ biometanu do 2030 r. Jak wskazano w komunikacie KE, podwojenie produkcji biometanu będzie możliwe dzięki przeznaczeniu finansowania przewidzianego w Planach Strategicznych dla Wspólnej Polityki Rolnej na produkcję biometanu ze zrównoważonych źródeł (w szczególności odpadów i pozostałości rolniczych).

Aby uniezależnić UE od dostaw gazu z Rosji, plan REPowerEU przewiduje także zwiększenie produkcji i importu wodoru do ok. 20 mln ton przed rokiem 2030 (pierwotnie w pakiecie „Fit for 55” przewidziano produkcję i import 5,6 mln ton wodoru). Dodatkowe 10 mln ton wodoru odnawialnego pochodziłoby z importu, kolejne 10 mln ton natomiast z produkcji na terenie UE.

Cel ten ma zostać osiągnięty dzięki podwojeniu liczby dolin wodorowych poprzez uzupełnienie inwestycji dotyczących technologii wodorowych w ramach programu „Horyzont Europa”. Komisja planuje także zakończyć ocenę pierwszych ważnych projektów IPCEI (Important Projects of Common European Interest) w zakresie wodoru. Dodatkowo od 2025 r., działając w ścisłej współpracy z państwami członkowskimi, Komisja będzie regularnie przedstawiać sprawozdania dotyczące postępów w rozpowszechnieniu wodoru oraz wykorzystania wodoru w przemyśle i transporcie.

Zwiększeniu liczby dostawców LNG mają służyć inwestycje w infrastrukturę gazową, a przede wszystkim rozwój połączeń międzysystemowych przystosowanych także do wodoru.

3. Szybkie zmniejszanie zależności od paliw kopalnych

Na problem uniezależnienia się od dostaw paliw kopalnych z Rosji należy patrzeć całościowo w kontekście wdrażanej już zielonej transformacji energetycznej. Obecna sytuacja geopolityczna stanowi dodatkowy bodziec do przyspieszenia realizacji celu neutralności emisyjnej do roku 2050.

Aby zwiększyć produkcję energii z odnawialnych źródeł, Komisja Europejska planuje:

• zwiększyć cel OZE zawarty w dyrektywie RED II z 40% do 45% w 2030 r., co odpowiada zwiększeniu mocy zainstalowanej w 2030 r. z 1067 GW do 1236 GW,
• podwoić plany dotyczące mocy zainstalowanej w fotowoltaice do 320 GW w 2025 r. i 600 GW w 2030 r.,
• przedstawić Europejską Strategię Solarną,
• wprowadzić Europejską Inicjatywę Dachowej Energetyki Solarnej, zgodnie z którą określone kategorie budynków będą obowiązkowo pokryte panelami fotowoltaicznymi,
• podwoić tempo instalowania pomp ciepła do 10 milionów sztuk w ciągu najbliższych 5 lat,
• wzmocnić ramy regulacyjne wspierające zrównoważony cykl życia produktu (wprowadzenie w pierwszym kwartale 2023 r. standardów ekoprojektowania dla fotowoltaiki oraz przegląd istniejących wymogów dla pomp ciepła).

Zgodnie z założeniami komunikatu KE aby zmniejszyć zależność Europy od paliw kopalnych, trzeba przede wszystkim uprościć i skrócić procedury wydawania pozwoleń administracyjnych koniecznych do realizacji inwestycji w technologię OZE. Usprawnieniu procedur ma zaś służyć pełna transpozycja dyrektywy RED II i wprowadzenie koniecznych usprawnień na poziomie krajowym.

Rozwój technologii OZE wymaga także wzmocnienia łańcuchów dostaw. W tym celu Komisja zamierza przedstawić w pierwszym kwartale 2023 r. wymogi dotyczące ekoprojektowania i etykietowania energetycznego dla ogniw fotowoltaicznych oraz dokonać przeglądu istniejących wymogów dla pomp ciepła. Dodatkowo Komisja deklaruje wsparcie państw członkowskich w wysiłkach na rzecz łączenia zasobów publicznych w stosunku do projektów IPCEI koncentrujących się na innowacyjnych rozwiązaniach w zakresie łańcuchów wartości energii fotowoltaicznej, wiatrowej oraz pomp ciepła.

Komisja planuje także podwoić tempo rocznego wprowadzania pomp ciepła (10 mln pomp ciepła w ciągu kolejnych 5 lat). Będzie to wymagało nie tylko zwiększenia skali dostaw, ale także przyspieszenia renowacji i modernizacji systemów ciepłowniczych budynków. Przyspieszeniu rozwoju OZE ma służyć między innymi udostępnienie środków z funduszu InvestEU oraz możliwość uzyskania pomocy finansowej od państw członkowskich.

Plan REPowerEU zakłada przyspieszenie wprowadzania odnawialnych źródeł energii w tych sektorach przemysłu, które są szczególnie narażone na niestabilne dostawy energii. Komisja przewiduje wcześniejsze wdrożenie funduszu innowacyjnego, aby przeznaczyć środki na wsparcie elektryfikacji przemysłu oraz wprowadzania technologii wodorowych.

Jako jedną z form wsparcia wskazuje się unijny system kontraktów różnicowych dotyczących dwutlenku węgla. Planowane jest również zwiększenie zdolności produkcyjnych UE w zakresie innowacyjnych urządzeń bezemisyjnych i niskoemisyjnych (w szczególności elektrolizerów oraz urządzeń nowej generacji do wytwarzania energii słonecznej i wiatrowej).

4. Inteligentne inwestycje

Bardziej ambitne cele przedstawione w planie REPowerEU pociągają za sobą konieczność dodatkowych inwestycji. Ich wartość szacuje się na około 210 mld euro (od chwili obecnej do 2027 r. ponad to, co jest potrzebne do realizacji celów „Fit for 55”). W dalszej perspektywie inwestycje te mają co roku prowadzić do oszczędności na poziomie blisko 95 mld euro:  80 mld euro w zakresie wydatków na import gazu, 12 mld euro w wydatkach na import ropy naftowej i 1,7 mld euro w wydatkach na import węgla.

Rozwój transeuropejskich sieci energetycznych (TEN-E) przyczynił się do stworzenia europejskiej infrastruktury gazowej, która umożliwia zdywersyfikowane dostawy. Po zrealizowaniu bieżących projektów wszystkie państwa członkowskie i kraje sąsiadujące będą miały dostęp do co najmniej trzech źródeł gazu lub możliwość uczestnictwa w światowym rynku LNG.

Zgodnie z planem REPowerEU do 2030 r. konieczne są dodatkowe inwestycje w sieć energetyczną, aby dostosować ją do zwiększonego wykorzystania i produkcji energii elektrycznej. Ma to kosztować 29 mld euro. UE podjęła już działania na rzecz synchronizacji sieci elektroenergetycznych państw bałtyckich z siecią kontynentalną Europy. Po jej zakończeniu, nie później niż w 2025 r., region ma osiągnąć bezpieczeństwo energetyczne, któremu nie zagrożą ani zawirowania na rynku energii elektrycznej, ani zakłócenia systemu.

Wnioski

Pierwotnie transformacja energetyczna UE miała przebiegać dużo mniej dynamicznie niż zmiany zapowiadane teraz w ramach strategii REPowerEU. Wzrost cen energii i agresja Rosji na Ukrainę są jednak dla Europy sygnałem, że tylko zmniejszenie zależności od paliw kopalnych pozwoli zapewnić bezpieczeństwo energetyczne. Realizacja zmian w trybie przyspieszonym będzie wymagała odpowiedniego wsparcia finansowego oraz ułatwień proceduralnych dla inwestycji w OZE. W najbliższym czasie należy przyglądać się dalszym działaniom zapowiadanym przez KE i oczekiwać wprowadzenia ich w życie.

Rafał Pytko, Jagna Krotoska, praktyka energetyczna kancelarii Wardyński i Wspólnicy