Czynności obrońcy lub pełnomocnika w końcowej fazie postępowania przygotowawczego | Co do zasady

Po 1 lipca 2015 r. znacznie wzrosło znaczenie końcowej fazy postępowania przygotowawczego z punktu widzenia właściwej reprezentacji interesów podejrzanych i pokrzywdzonych. Obrońcy i pełnomocnicy będą musieli przykładać większą wagę do czynności podejmowanych bezpośrednio przed zamknięciem śledztwa lub dochodzenia.

Do najważniejszych czynności podejmowanych tuż przed zamknięciem śledztwa lub dochodzenia należą te związane z instytucją końcowego zapoznania się z materiałami postępowania przygotowawczego: wniosek o umożliwienie końcowego zapoznania się z materiałami postępowania oraz, mogący stanowić jego następstwo, wniosek o uzupełnienie materiału dowodowego. Podstawę normatywną omawianej instytucji stanowi art. 321 Kodeksu postępowania karnego.

Końcowe zapoznanie się z materiałami postępowania przygotowawczego

O tym, jak istotną rolę w postępowaniu przygotowawczym pełni końcowe zapoznanie się z materiałami postępowania, świadczy choćby to, że organ prowadzący postępowanie przygotowawcze obowiązany jest pouczyć podejrzanego i pokrzywdzonego o takiej możliwości już przed pierwszym przesłuchaniem. Instytucja ta ma bowiem charakter gwarancyjny¹ i wykazuje ścisły związek z prawem do obrony². Umożliwia także pokrzywdzonemu lepsze przygotowanie strategii procesowej.

Końcowe zapoznanie się z materiałami postępowania warunkowane jest istnieniem podstaw do zamknięcia śledztwa lub dochodzenia oraz inicjatywą podejrzanego, pokrzywdzonego, obrońcy lub pełnomocnika.

Podstawy do zamknięcia śledztwa lub dochodzenia występują wówczas, gdy organ prowadzący postępowanie przygotowawcze przeprowadził wszystkie niezbędne w jego ocenie czynności, w efekcie których wnosi akt oskarżenia, kieruje wniosek o warunkowe umorzenie postępowania czy też wnosi o umorzenie postępowania i zastosowanie środków zabezpieczających³ (takich jak pobyt w zakładzie psychiatrycznym).

Inicjatywa podejrzanego, pokrzywdzonego, obrońcy lub pełnomocnika musi się przejawić w złożeniu wniosku o umożliwienie końcowego zapoznania się z materiałami postępowania. Wniosek ten można złożyć na piśmie albo ustnie do protokołu.

Wystąpienie wspomnianych podstaw i złożenie wniosku powoduje, że prowadzący postępowanie powiadamia wnioskującego o możliwości przejrzenia akt i wyznacza mu termin do zapoznania się z nimi. Zapewnia także wnioskującemu udostępnienie akt sprawy wraz z informacją, które z materiałów znajdujących się w nich będą przekazane sądowi wraz z aktem oskarżenia. Jeżeli uprawniony podmiot wyraża wolę przejrzenia akt, prokurator może mu je udostępnić w postaci elektronicznej.

Wyznaczenie terminu do końcowego zapoznania z materiałami postępowania przygotowawczego stanowi sygnał, że w sprawie zostanie wniesiony akt oskarżenia, wniosek o warunkowe umorzenie postępowania lub wniosek o umorzenie postępowania i zastosowanie środków zabezpieczających⁴. W razie umorzenia postępowania przygotowawczego zapoznanie z materiałami postępowania nie jest bowiem niezbędne.

Termin zapoznania się podejrzanego, pokrzywdzonego, obrońcy lub pełnomocnika z materiałami postępowania powinien być tak wyznaczony, aby od dnia doręczenia zawiadomienia o możliwości takiego zapoznania się do dnia samego zapoznania upłynęło co najmniej 7 dni. Uchybienie temu terminowi umożliwia uprawnionemu podmiotowi odmówienie uczestnictwa w czynności⁵. Istnieje również możliwość wnoszenia o zmianę terminu zapoznania.

Należy mieć na względzie, że nieusprawiedliwione niestawiennictwo podejrzanego, pokrzywdzonego, obrońcy lub pełnomocnika w wyznaczonym terminie – mimo prawidłowego doręczenia im zawiadomienia – nie tamuje dalszego postępowania. Uprawnieni powinni więc zadbać o uczestnictwo w wyznaczonym terminie.

Zapoznanie z materiałami postępowania obejmuje całość tych materiałów. Niedopuszczalna jest zatem ich selekcja⁶. Wypada również wskazać, że niezaznajomienie podejrzanego z materiałem dowodowym zgromadzonym w toku postępowania przygotowawczego uznane zostało w judykaturze za obrazę przepisów postępowania mającą istotny wpływ na możliwość podjęcia przez niego obrony⁷.

Warto zwrócić uwagę, że w stanie prawnym obowiązującym do dnia 30 czerwca 2015 r. zapoznanie z materiałami postępowania nosiło nazwę „końcowego zaznajomienia z materiałami postępowania”. Zmiana nazewnictwa nie jest jedynie bagatelną modyfikacją, lecz przynosi ważne konsekwencje dla kształtu tej instytucji. Przed 1 lipca 2015 r. czynność zaznajomienia z materiałami postępowania polegała na udostępnieniu podejrzanemu i jego obrońcy akt sprawy w celu ich przejrzenia oraz omówieniu przez organ prowadzący postępowanie zebranych w sprawie dowodów⁸. Obecnie zaś uprawniony podmiot sam zapoznaje się z materiałami postępowania. Odstąpiono zatem od zbędnie paternalistycznego rozwiązania na rzecz zwiększenia kontradyktoryjności postępowania również na tym etapie.

Wypada wspomnieć także o uprawnieniu prokuratora do ograniczenia liczby pokrzywdzonych, którym umożliwi on końcowe zapoznanie się z materiałami postępowania. Możliwość skorzystania z ograniczenia obwarowana jest koniecznością zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania. Należy postulować, aby prokuratorzy korzystali z tego uprawnienia tylko w wyjątkowych przypadkach, gdy bardzo duża liczba pokrzywdzonych zagraża prawidłowemu przebiegowi postępowania przygotowawczego⁹. W wypadku zastosowania omawianego uprawnienia pozostałym pokrzywdzonym przysługuje prawo do przejrzenia akt. Prawo to obejmuje możliwość ich przeczytania, a nie tylko pobieżnego zapoznania się z nimi¹⁰. Obowiązki prowadzącego postępowanie kształtują się analogicznie jak w przypadku końcowego zapoznania z materiałami postępowania.

Prowadzący postępowanie zobligowany jest także pouczyć wnioskującego o końcowe zaznajomienie z materiałami postępowania oraz pokrzywdzonego, któremu umożliwiono przejrzenie akt, o uprawnieniu do złożenia wniosków dowodowych. Należy ich też pouczyć o możliwości złożenia wniosku o uzupełnienie materiału dowodowego, który ma być przekazany sądowi wraz z aktem oskarżenia, o określone dokumenty zawarte w aktach sprawy.

Wniosek o uzupełnienie materiału dowodowego

Następstwem końcowego zapoznania się z materiałami postępowania lub przejrzenia akt może być złożenie wniosku o uzupełnienie materiału dowodowego, który ma być przekazany sądowi wraz z aktem oskarżenia, o określone dokumenty zawarte w aktach sprawy. Uprawnienie to przysługuje tym samym podmiotom, które mają prawo do zapoznania się z materiałami postępowania lub przejrzenia akt. Wniosek o uzupełnienie materiału dowodowego, analogicznie do wniosku o końcowe zapoznanie z materiałami postępowania, może zostać złożony na piśmie albo ustnie do protokołu.

Podejrzany, pokrzywdzony, obrońca lub pełnomocnik może wnieść o uzupełnienie materiału dowodowego w terminie 3 dni od dnia zapoznania się z materiałami postępowania. Nie ma ograniczeń co do liczby składanych wniosków. Jeżeli w pierwotnym wniosku uprawniony nie wskazał wszystkich materiałów, których przekazania do sądu wraz z aktem oskarżenia życzyłby sobie, to nic nie stoi na przeszkodzie, aby złożył kolejny wniosek, byle tylko uczynił to we wzmiankowanym terminie 3 dni od dnia zapoznania się z materiałami postępowania.

Jeśli złożony został wniosek o uzupełnienie materiału dowodowego, oskarżyciel publiczny ma obowiązek dołączyć do aktu oskarżenia wskazane w nim materiały postępowania przygotowawczego.

Uwagi końcowe

Zwiększenie kontradyktoryjności postępowania karnego oraz zmiana paradygmatu postępowania przygotowawczego, w większym stopniu ukierunkowanego na poparcie tez oskarżycielskich, wymusza zintensyfikowaną aktywność profesjonalnych przedstawicieli procesowych w postępowaniu przygotowawczym, w tym w szczególności w jego końcowej fazie.

Należy mieć na względzie, że do sądu z aktem oskarżenia przekazywane są jedynie te materiały postępowania przygotowawczego, które związane są z kwestią odpowiedzialności osób wskazanych w tym akcie za czyny w nim zarzucane. Wobec tego w interesie podejrzanych i pokrzywdzonych leży aktywny udział obrońców i pełnomocników w kształtowaniu zakresu wspomnianych materiałów. Istotne jest więc ich uczestnictwo na tym etapie postępowania. Właściwe wykorzystanie możliwości zapoznania się z materiałami przekazywanymi sądowi oraz ewentualne złożenie wniosku o ich uzupełnienie może bowiem przyczynić się do osiągnięcia pożądanego wyniku procesu.

Jakub Znamierowski, praktyka karna kancelarii Wardyński i Wspólnicy