Czy bezpłatny zakaz konkurencji po ustaniu umowy o świadczeniu usług jest wiążący?
Żaden przepis prawa nie gwarantuje nawet minimalnej rekompensaty za powstrzymywanie się od działalności konkurencyjnej po ustaniu zatrudnienia na podstawie umów cywilnoprawnych. Taki zakaz konkurencji może być jednak uznany za sprzeczny z zasadami współżycia społecznego.
Ustawowa gwarancja minimalnego odszkodowania tylko dla pracowników
Osoby zatrudnione na podstawie umowy o pracę, które przyjęły na siebie umowne zobowiązanie do powstrzymania się od prowadzenia działalności konkurencyjnej po ustaniu stosunku pracy, są uprawnione do odszkodowania z tego tytułu. Zgodnie z kodeksem pracy odszkodowanie takie nie może być niższe niż 25% wynagrodzenia otrzymanego przed ustaniem stosunku pracy przez pracownika w okresie odpowiadającym okresowi obowiązywania zakazu konkurencji. Powyższe jest jednym z przejawów ochronnej funkcji prawa pracy. Gwarancji tych nie stosuje się jednak do osób świadczących pracę na podstawie umów cywilnoprawnych.
Zobowiązanie do powstrzymania się od działalności konkurencyjnej po ustaniu umowy cywilnoprawnej regulowane jest przepisami kodeksu cywilnego, uzupełnianymi postanowieniami ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Kodeks cywilny milczy jednak na temat zakazów konkurencji z wyjątkiem przepisów odnoszących się do umowy agencyjnej (art. 764 [6] – 764 [8] k.c.). Przewidują one wprost możliwość wprowadzenia zakazu prowadzenia działalności konkurencyjnej, jednak pod warunkiem ustanowienia dla agenta odpłatności z tego tytułu, oraz ograniczają czas i zakres przedmiotowy zakazu.
W związku z tym do umów o zakazie konkurencji po ustaniu współpracy na podstawie umowy cywilnoprawnej (innej niż umowa agencyjna) zastosowanie znajdzie zasada swobody umów określona w art. 353 [1] k.c. Strony umowy mogą więc ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Przemawia to za uznaniem dopuszczalności zawarcia przez strony umowy obejmującej zobowiązanie się zleceniobiorcy do niepodejmowania działalności konkurencyjnej zarówno w trakcie trwania współpracy, jak i po jej ustaniu, nawet jeżeli umowa nie przewiduje rekompensaty z tego tytułu.
Bezpłatny zakaz konkurencji wyrazem swobody kontraktowej stron
Stanowisko o dopuszczalności bezpłatnego zakazu konkurencji po ustaniu umowy o świadczeniu usług w ramach swobody kontraktowej stron wyraził Sąd Najwyższy w wyroku z 5 grudnia 2013 roku, V CSK 30/13. W orzeczeniu tym Sąd Najwyższy potwierdził, że brak szczegółowej regulacji odnoszącej się do umów o świadczenie usług wprost świadczy o tym, iż wolą ustawodawcy było dopuszczenie szerokiego zakresu swobody kontraktowej. Umożliwia to między innymi przyjęcie przez wykonawcę zobowiązania do powstrzymania się od działalności konkurencyjnej po ustaniu współpracy mimo braku ekwiwalentu. W stanie faktycznym tej sprawy bezpłatne zobowiązanie wykonawcy – przedsiębiorcy do niepodejmowania działalności konkurencyjnej wobec zlecającego w okresie roku po ustaniu umowy o świadczenie usług zostało uznane za zgodne z naturą stosunku prawnego i nienaruszające zasad współżycia społecznego. Podobne poglądy były wyrażane zresztą już wcześniej (np. wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku, z 4 grudnia 2001 r. I ACa 439/01, wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 14 maja 2003 r. I Ca 174/13).
Bezpłatny zakaz konkurencji a zasady słuszności
W orzecznictwie Sądu Najwyższego, w zależności od okoliczności faktycznych sprawy, można jednakże zaobserwować też tendencję do ograniczenia swobody zawierania bezpłatnych umów o zakazie konkurencji po ustaniu współpracy w ramach umowy o świadczenie usług.
I tak, w wyroku z 11 września 2003 roku w sprawie o sygnaturze III CKN 579/01, Sąd Najwyższy uznał, że zobowiązanie do powstrzymania się od działalności konkurencyjnej przez 3 lata od ustania umowy o świadczeniu usług jest nieważne, gdyż narusza zasady współżycia społecznego. Choć sprawa dotyczyła zatrudnienia cywilnoprawnego wykonywanego w ramach jednoosobowej działalności gospodarczej, Sąd Najwyższy w uzasadnieniu tego wyroku odwołał się do art. 101[2] k.p. regulującego odszkodowanie za zakaz konkurencji w zatrudnieniu pracowniczym i przyjął fakt przyznania rekompensaty za zakaz konkurencji obowiązujący byłych pracowników za argument, który skłania do przyjęcia, że brak jakiegokolwiek ekwiwalentu za powstrzymanie się od działalności konkurencyjnej przemawia za uznaniem umowy za naruszającą zasady współżycia społecznego, a wobec tego za nieważną.
Rozstrzygnięcie tego, czy bezpłatne zobowiązanie się do niepodejmowania działalności konkurencyjnej narusza zasady współżycia społecznego, zależy od oceny uwarunkowań faktycznych konkretnej sprawy. Istotne znaczenie miałyby tu takie okoliczności jak stopień niezależności wykonawcy przy realizacji umowy o świadczenie usług, ewentualna przewaga jednej ze stron w momencie, gdy umowa o zakazie konkurencji była zawierana (w tym, czy umowa o zakazie konkurencji była zawierana przy zawarciu, czy rozwiązaniu umowy), długość okresu zakazu konkurencji w porównaniu z okresem, w którym usługi były świadczone.
Skutkiem uznania bezpłatnego zobowiązania do niepodejmowania działalności konkurencyjnej za nieważne z uwagi na jego sprzeczność z zasadami współżycia społecznego jest to, że były współpracownik mimo umowy o zakazie konkurencji po ustaniu współpracy mógłby bez przeszkód podejmować działalność konkurencyjną wobec byłego zleceniodawcy.
Brakuje jednak wyraźnej podstawy prawnej, na którą osoby zobowiązane do niepodejmowania działalności konkurencyjnej po ustaniu cywilnoprawnej umowy o świadczenie usług mogłyby oprzeć ewentualne roszczenia o wypłatę odszkodowania za powstrzymanie się od podejmowania działalności konkurencyjnej. O ile bowiem były pracownik wypełniający zobowiązanie do powstrzymania się od podejmowania działalności konkurencyjnej może powołać się na art. 101 [1] § 1 i 3 k.p. i żądać przyznania mu określonego w tym przepisie minimalnego odszkodowania, to jednak z rezerwą należy podejść do możliwości zastosowania tego przepisu do umów o zakazie konkurencji dotyczących osób, które wykonywały pracę na podstawie umów cywilnoprawnych.
Podsumowanie
Wobec przytoczonego orzecznictwa sądowego za zasadę należy uznać, że bezpłatne zakazy konkurencji obejmujące okres po ustaniu współpracy stron na podstawie umów o świadczenie usług są wiążące. Jednakże w okolicznościach konkretnej sprawy zobowiązanie takie może być uznane za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, a w konsekwencji za nieważne.
Wydaje się więc, że w przypadkach wątpliwych, w szczególności tam, gdzie relacja pomiędzy stronami wykazuje podobieństwa do stosunku pracy, celowe jest rozważenie zabezpieczenia skuteczności zakazu za pomocą odpowiednich klauzul umownych przewidujących ekwiwalent za powstrzymanie się od działalności konkurencyjnej.
dr Marta Derlacz-Wawrowska, praktyka prawa pracy kancelarii Wardyński i Wspólnicy
