Circular economy – nowe ambitne cele UE w gospodarce produktami i odpadami
Gospodarka o obiegu zamkniętym to model, w którym produkty, materiały i zasoby utrzymywane są możliwie jak najdłużej w obiegu, a wytwarzanie odpadów jest ograniczone do minimum. Wdrożenie takiego modelu stanowiłoby odpowiedź na wyzwania związane ze zmianami klimatycznymi i koniecznością wspierania zrównoważonego rozwoju.
Obieg zamknięty skutkować ma oszczędnością energii i obniżeniem emisji CO2, winien zapobiegać marnotrawieniu zasobów i jednocześnie chronić przed ich niedoborem, a także wspierać innowacyjne rozwiązania sprzyjające wydajniejszym sposobom produkcji i konsumpcji. Produkty powinny być projektowane tak, by były trwalsze, nadawały się do naprawy lub łatwo można je było poddać demontażowi, regeneracji i recyklingowi. Ten model gospodarki ma sprzyjać wzrostowi zatrudnienia, szczególnie w sektorze usług np. takich jak usługi naprawy sprzętu czy usługi związane z gospodarką odpadami.
Plan Komisji Europejskiej
Realizacji wspomnianych wyżej priorytetów ma służyć opublikowany przez Komisję Europejską w grudniu 2015 r. komunikat zawierający plan działań UE dotyczący gospodarki o obiegu zamkniętym (COM(2015) 614 final). Plan zawiera również propozycje zmian legislacyjnych. Tych zaś jest wiele i dotyczą rozmaitych aspektów gospodarki – od zmian prawa o odpadach, poprzez włączenie nowych wytycznych do dokumentów referencyjnych dotyczących najlepszych dostępnych technik, aż po działania dotyczące zielonych zamówień publicznych. Charakterystycznym elementem proponowanych rozwiązań mają być konkretne działania sektorowe. W tym zakresie Komisja za priorytet uznała skuteczny recykling tworzyw sztucznych, zapobieganie marnotrawieniu żywności, odzyskiwanie surowców krytycznych ze zużytego sprzętu oraz skuteczne zarządzanie odpadami z budowy i rozbiórki, a także biomasą i bioproduktami.
Ponieważ to wybory dokonywane przez nabywców produktów decydują o modelu gospodarki, należy zachęcić konsumentów do wyborów wspierających gospodarkę zamkniętą. Komisja zapowiada działania na rzecz lepszego etykietowania, w tym w odniesieniu do efektywności energetycznej. Zapowiada również współpracę z państwami członkowskimi na rzecz obniżania cen produktów przyjaznych środowisku np. poprzez bodźce podatkowe. Nowe zasady odpowiedzialności producentów za wady mają wpłynąć na trwałość oraz zapewnienie możliwości naprawy produktów.
Cel: zapobiec powstawaniu odpadów
W obecnie obowiązującej ramowej dyrektywie o odpadach szczególną rolę odgrywa hierarchia postępowania z odpadami, w której pierwszoplanowe znaczenie przypisuje się zapobieganiu powstawaniu odpadów oraz przygotowywaniu ich do ponownego użycia. Dopiero w dalszej kolejności realizowany powinien być recykling, inne metody odzysku i – w ostateczności – unieszkodliwianie odpadów jako najmniej preferowany sposób ich zagospodarowania.
Wspomnianym celom nie towarzyszy jednak odpowiednia konkretyzacja w przepisach ramowej dyrektywy o odpadach. W rezultacie „zapobieganie powstawaniu odpadów” oraz „przygotowywanie do ich ponownego użycia” stanowią jedynie deklarację polityczną, czy wręcz pewną mglistą ideę.
Teraz ma się to zmienić. Zgodnie z projektem zmiany ramowej dyrektywy o odpadach państwa członkowskie mają zostać zobowiązane do wprowadzania konkretnych rozwiązań i takich środków, które zachęcą do korzystania z produktów zasobooszczędnych, trwałych, nadających się do naprawy.
Ambitne cele w zakresie recyklingu
Przedstawione propozycje zakładają ponadto wprowadzenie kolejnych etapów – celów w zakresie realizacji priorytetów circular economy, których osiągnięcie państwa członkowskie mają zapewnić w odpowiednich ramach czasowych. I tak ilość odpadów komunalnych przygotowywanych do ponownego użycia i poddawanych recyklingowi ma się zwiększyć do co najmniej 60% (wagowo) do 2025 r. i 65% do 2030 r. W tym okresie nastąpić ma również redukcja składowania do 10% odpadów.
Obecnie jedynie 40% odpadów wytwarzanych w gospodarstwach UE poddawana jest recyklingowi, przy czym jest to średnia, ponieważ istnieją takie regiony, gdzie wskaźnik ten wynosi 5%, i takie, gdzie wynosi on aż 80%.
Odpady zasługują na innowacje
Gospodarstwa domowe w Unii, jak podaje Eurostat, wyprodukowały w 2012 r. ponad 213 milionów ton odpadów (ok 10% odpadów wyprodukowanych przez Unię). Odpady te (w tym ścieki) stanowią zasoby. Komisja zapowiada opracowanie norm ustalających poziom zanieczyszczeń i przydatności do recyklingu, w tym norm dla odpadów organicznych, aby ułatwić ich ponowne wykorzystanie. Użycie odpadów organicznych w rolnictwie ograniczyłoby konieczność stosowania nawozów mineralnych, których produkcja uzależniona jest od importu fosforytów. W tym kontekście zapowiedziana jest zmiana rozporządzenia w sprawie nawozów.
Ograniczeniu użycia nawozów sprzyjałoby również ponowne wykorzystanie wody w rolnictwie, ze względu na zawarte w takiej wodzie odpady organiczne. Komisja zapowiada działania legislacyjne na rzecz powtórnego wykorzystania oczyszczonych ścieków. Zapowiedziano również rozwój elektronicznej wymiany danych wspierającej przepływ odpadów w UE.
Zmiana paradygmatu w gospodarce wymaga innowacji. Wsparcie dla innowacji dotyczących gospodarki zamkniętej przewidziane jest w ramach programu Horyzont 2020, a także poprzez fundusze polityki spójności i Europejski Fundusz na rzecz Inwestycji Strategicznych (EFSI) oraz narzędzia finansowe Europejskiego Banku Inwestycyjnego.
Jak mówią specjaliści, żyjemy w epoce antropocenu. Wpływ człowieka na procesy przyrodnicze jest widoczny w skali całej planety. Dlatego niezbędne są dobre rozwiązania prawne. Zobaczymy, czy plany działań UE mają szansę realnie przyczynić się do ograniczenia liczby odpadów i wymusić zasadnicze zmiany w podejściu do produkcji i konsumpcji w państwach Unii.
Agnieszka Kraińska, praktyka europejska kancelarii Wardyński i Wspólnicy
Dominik Wałkowski, praktyka prawa ochrony środowiska kancelarii Wardyński i Wspólnicy
