Cesja na zabezpieczenie praw z weksla | Co do zasady

Cesja praw na zabezpieczenie jest bardzo popularnym sposobem zabezpieczenia wierzytelności na polskim rynku. Wynika to z dużej elastyczności tego instrumentu i braku większych formalności, takich jak rejestracja w sądzie. W skrócie rzecz ujmując, cesja taka polega na przeniesieniu na kredytodawcę wierzytelności, które przysługują kredytobiorcy względem osób trzecich (np. wierzytelności z tytułu sprzedaży towarów). Jeśli kredyt nie jest spłacany w terminie, wpływy z wierzytelności przelanych na zabezpieczenie mogą służyć do zaspokojenia roszczenia kredytodawcy. Czy jednak w ten sposób można również przenieść prawa z weksla?

W różnego rodzaju transakcjach finansowania częstym zabezpieczeniem jest cesja praw z pożyczek wewnątrzgrupowych. Dzięki temu finansowanie wewnątrzgrupowe jest mocniej podporządkowane spłacie zewnętrznego finansowania dłużnego (np. kredytu). W niektórych grupach kapitałowych, z uwagi m.in. na korzyści podatkowe, do udzielania finansowania wewnątrzgrupowego zamiast tradycyjnych umów pożyczek regulowanych przepisami Kodeksu cywilnego stosowany jest inny instrument prawny w postaci weksla. Wówczas należy zastanowić się, jaki rodzaj zabezpieczenia ustanowić na takich wekslach, aby – analogicznie do wspomnianej cesji praw z pożyczek – wzmocnić podporządkowanie takiego finansowania wewnątrzgrupowego.

Cesja czy zastaw rejestrowy?

Dobrze uregulowanym i sprawdzonym sposobem zabezpieczenia jest zastaw rejestrowy na prawach z weksla. Niestety czasami z uwagi na uzgodnienia biznesowe lub strukturę transakcji zastawu nie da się zastosować. Poza tym zastaw rejestrowy wiąże się z określonymi formalnościami i kosztami, takimi jak np. rejestracja w sądzie czy dokonanie na wekslu indosu zastawniczego. Zresztą każdy weksel to odrębny zastaw z opłatą sądową i postępowaniem rejestrowym. Jeśli istnieje wiele weksli, ustanowienie takich zabezpieczeń robi się kosztowne i czasochłonne. Również indosowanie weksli może rodzić problemy z uwagi na duży formalizm tej procedury, trudność w konstrukcji indosu powierniczego na zabezpieczenie oraz występujący często na wekslach inkorporujących pożyczki wewnątrzgrupowe zakaz indosowania weksli. W takiej sytuacji cesja na zabezpieczenie daje dużo większą elastyczność.

Cesja tylko weksli nieindosowanych

Zgodnie z art. 517 § 1 Kodeksu cywilnego przepisów o przelewie nie stosuje się do wierzytelności związanych z dokumentem na okaziciela lub dokumentem zbywalnym przez indos. Stosownie do art. 517 § 2 k.c. przeniesienie wierzytelności z dokumentu na okaziciela następuje przez przeniesienie własności dokumentu, do czego niezbędne jest jego wydanie. Według zaś art. 917¹² k.c. przeniesienie praw z dokumentu na okaziciela wymaga wydania tego dokumentu. Nie ma wątpliwości co do tego, że weksel zupełny może być przenoszony w drodze indosu. Pojawia się jednak wątpliwość, czy można przenieść wierzytelność z weksla zupełnego w drodze przelewu na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego. Dosłowna interpretacja powyższych przepisów zdaje się sugerować, że takie rozwiązanie nie jest dopuszczalne.

Orzecznictwo jednak, opierając się na wykładni funkcjonalnej i celowościowej przepisu, stoi na stanowisku, że zakaz przewidziany w art. 517 § 1 k.c. dotyczy jedynie wierzytelności z weksli już indosowanych (tak wyroki Sądu Najwyższego: z 5 lutego 1998 r., III CKN 342/97; z 6 listopada 1998 r., III CKN 7/98 oraz z 8 października 2008 r., V CSK 124/08), czyli takich, z których prawa zostały już przeniesione z wykorzystaniem sformalizowanego mechanizmu przeniesienia przewidzianego w prawie wekslowym (indosu). Jest to przeważające stanowisko Sądu Najwyższego. W uzasadnieniu tego poglądu sądy wskazują, że przewidziany w art. 517 § 2 k.c. szczególny sposób przeniesienia wierzytelności inkorporowanych w papierach wartościowych na okaziciela nie wyłącza możliwości ich przenoszenia na zasadach ogólnych określonych w art. 509-518 k.c. z koniecznymi modyfikacjami. Tak więc przelew na zabezpieczenie praw z weksla nieindosowanego wymagać będzie zawarcia umowy przelewu zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego. Należy pamiętać, że z uwagi na zabezpieczający charakter cesji należy zachować formę pisemną z datą pewną (art. 84 ust. 2 Prawa upadłościowego).

Konieczność wydania dokumentu weksla

Powyższe wnioski nie zmieniają jednak tego, że do przelewu praw z weksla będzie miał zastosowanie art. 921¹²  k.c., który stanowi, że przeniesienie praw z dokumentu na okaziciela wymaga wydania tego dokumentu. Niedopuszczalne jest przeniesienie w drodze przelewu samej wierzytelności związanej z dokumentem na okaziciela bez wydania tego dokumentu, gdyż mogłoby to doprowadzić do obciążenia dłużnika obowiązkiem zapłaty tej samej należności dwóm wierzycielom, mimo braku indosu weksla. Ponieważ wierzytelność wekslowa jest inkorporowana w wekslu, wydanie weksla jest niezbędne dla skuteczności przelewu. Warto tu jednak wskazać, że samo wydanie jest niezbędne jedynie dla skuteczności przelewu i nie musi mieć miejsca w tym samym czasie co zawarcie umowy cesji na zabezpieczenie. Sama umowa cesji na zabezpieczenie bez fizycznego wydania weksla będzie ważna i wiążąca, jedynie przelew nie dojdzie do skutku do czasu fizycznego wydania weksla i będzie trwał niejako „w zawieszeniu”.

Ta sytuacja będzie miała miejsce szczególnie gdy ustanawiane zabezpieczenie na wierzytelnościach wekslowych będzie zabezpieczeniem z niższym pierwszeństwem zaspokojenia (np. w finansowaniu drugorzędnym typu mezzanine albo w refinansowaniach – do czasu spłaty długu refinansowanego). Tak więc cesja na zabezpieczenie praw z weksli znajdzie zastosowanie również w razie potrzeby ustanowienia zabezpieczenia o drugorzędnym pierwszeństwie zaspokojenia.

Zwrot weksla w przypadku cesji warunkowej

W odniesieniu do cesji z niższym pierwszeństwem zaspokojenia, zgodnie z prawem nikt nie może przenieść na drugiego więcej praw, niż sam posiada. Tak więc cesja na zabezpieczenie praw, które są już przelane na jakiś inny podmiot w ramach zabezpieczenia z najwyższym pierwszeństwem zaspokojenia, musi być cesją warunkową. Warunkiem będzie zasadniczo powrót praw do majątku cedenta. Wówczas jednak pojawia się ryzyko, że dokument weksla znajdzie się z powrotem w posiadaniu cedenta i przelew dalej pozostanie nieskuteczny. Stąd należy rozważyć podpisanie porozumienia pomiędzy wierzycielem nadrzędnym, wierzycielem podrzędnym oraz dłużnikiem określającego zasady zwrotu dokumentów weksli po spłacie zadłużenia nadrzędnego i zwolnieniu zabezpieczeń. Porozumienie takie powinno określać, że wierzyciel nadrzędny przekaże dokumenty weksli bezpośrednio do wierzyciela podrzędnego bez udziału dłużnika, a dłużnik ten bezwarunkowo i nieodwołalnie wyraża na taką operację zgodę. Taka konstrukcja prawna zapewnia, że po spłacie zadłużenia nadrzędnego lub refinansowanego zabezpieczenie drugorzędne staje się skuteczne bez udziału dłużnika po wydaniu weksla przez wierzyciela nadrzędnego.

***

Podsumowując, przelew na zabezpieczenie wierzytelności z weksli nieindosowanych jest dopuszczalny na gruncie prawa polskiego i może stanowić ciekawą i prostszą alternatywę dla zastawu na wekslach, głównie ze względu na łatwość i szybkość ustanowienia takiego zabezpieczenia oraz jego egzekucji, której zasady mogą być zasadniczo regulowane w umowie cesji na zabezpieczenie na zasadzie swobody umów.

Mateusz Tusznio, adwokat, praktyka bankowości i finansowania projektów kancelarii Wardyński i Wspólnicy