Zmiana reguł odpowiedzialności solidarnej inwestora w procesie budowlanym | Co do zasady

Uproszczona procedura zgłaszania podwykonawców, doprecyzowane zasady zgłaszania sprzeciwu inwestora wobec powierzenia części robót podwykonawcy oraz ograniczenie kwotowe odpowiedzialności solidarnej inwestora – to zmiany, które mają wejść w życie 1 czerwca 2017 r.

9 marca 2017 r. Sejm uchwalił nowelizację m.in. Kodeksu cywilnego, która ma ułatwić wierzycielom dochodzenie roszczeń¹. Zmienione zostaną w szczególności zasady odpowiedzialności solidarnej inwestora i wykonawcy za wynagrodzenie podwykonawców, określone w przepisie art. 647¹ k.c. Modyfikacje mają zwiększyć pewność sytuacji prawnej uczestników procesu budowlanego oraz bezpieczeństwo obrotu, a także zachęcić inwestorów do większej staranności w wyborze kontrahentów. Doprecyzowane zostaną reguły określające powstanie odpowiedzialności solidarnej inwestora. Ponadto nowelizacja zakłada odpowiedzialność inwestora za roboty, które zostały faktycznie wykonane, a ich zakres został wcześniej szczegółowo określony. Wprowadza się też kwotowe ograniczenie tej odpowiedzialności.

Obowiązująca regulacja odpowiedzialności solidarnej inwestora i wykonawcy budzi liczne kontrowersje oraz nierzadko rozbieżności w orzecznictwie.  Krytykowana jest ze względu na zbyt szeroką odpowiedzialność inwestora i brak przejrzystości w procedurze notyfikowania podwykonawców. Przepisy ustawy i wypracowane na ich gruncie orzecznictwo często stawiają bowiem inwestora przed ryzykiem podwójnej zapłaty na rzecz wykonawcy i jednocześnie podwykonawcy.

Uproszczona notyfikacja podwykonawców

Nowelizacja upraszcza procedurę zgłaszania podwykonawców. Aktualnie, aby zgłosić podwykonawcę, trzeba przedstawić inwestorowi umowę z podwykonawcą lub jej projekt wraz z dokumentacją projektową. Po zmianach wystarczy przedstawienie inwestorowi szczegółowego przedmiotu robót budowlanych przewidzianych dla podwykonawcy (może tego dokonać zarówno wykonawca, jak i podwykonawca) lub samo określenie w umowie głównej zakresu rzeczowego robót konkretnego podwykonawcy.

Uproszczenie to może przyspieszyć proces budowlany, gdyż często kontraktowanie z podwykonawcami opóźnia rozpoczęcie czy przygotowanie robót. Jeśli wykonawca i podwykonawca zdecydowani są na współpracę, a jedynie doprecyzowują jej warunki (np. finansowe), negocjacje nie muszą przedłużać rozpoczęcia inwestycji. Z drugiej strony jednak brak formalnego obowiązku zawarcia umowy z podwykonawcą dla powstania odpowiedzialności solidarnej może być nadużywany przez wykonawców w ich stosunkach z podwykonawcami i prowadzić do sporów już na wczesnych etapach inwestycji. Praktyka pokaże, czy nowe rozwiązanie dostatecznie chroni interes podwykonawców. Brak umowy ogranicza bowiem kontrolę i wpływ podwykonawcy na powstawanie odpowiedzialności solidarnej za należne mu wynagrodzenie. Zgłoszenia może co prawda dokonać także sam podwykonawca, ale praktyczne znaczenie takiego oświadczenia może być ograniczone w przypadku sporu z wykonawcą. Należy się także spodziewać, że inwestorzy niechętnie będą opierać się na stanowisku jednej strony i będą dążyć do potwierdzania informacji otrzymywanych od wykonawcy czy podwykonawcy.

W dodatku inwestor niemający wpływu na kształt umów z podwykonawcami i dostępu do nich ma także mniejszą kontrolę nad stosunkami prawnymi między wykonawcą a podwykonawcami, które przecież są źródłem jego surowej odpowiedzialności. Znana mu treść umów z podwykonawcami często jest bowiem wykorzystywana w procesach z wykonawcą (w szczególności przy wykładni umów, gdy wykonawca w sporach z podwykonawcami przyjmuje stanowisko odmienne niż w sporze z inwestorem). Plusem nowelizacji jest natomiast to, że zgłoszenie inwestorowi szczegółowego zakresu rzeczowego robót podwykonawcy zakreśli granice przedmiotowe odpowiedzialności inwestora wobec tego podwykonawcy. Może ono zmobilizować wykonawców do precyzyjniejszego niż dotychczas formułowania w umowach z podwykonawcami zakresu robót powierzonych podmiotom trzecim do wykonania. Działanie takie może sprzyjać pewności obrotu i ograniczać spory na przykład co do roszczeń z tytułu robót dodatkowych.

Ułatwieniem w obrocie może być także zastąpienie obowiązku odrębnego zgłoszenia podwykonawcy wskazaniem w umowie głównej zakresu robót powierzonych podwykonawcy. Inwestor i wykonawca już na etapie zawierania umowy głównej będą mogli ustalić zakresy rzeczowe podwykonawców i pominąć tym samym całą procedurę ich notyfikowania. Rozwiązanie to sprawdzi się jednak tylko w tych sytuacjach, w których poszczególni wykonawcy i powierzone im prace będą znane już na etapie zawierania umowy głównej, co w praktyce nie zawsze ma miejsce.

Sprzeciw inwestora

Zmiany dotkną też instytucji sprzeciwu inwestora co do udziału podwykonawcy w inwestycji. Doprecyzowane zostały formalne zasady jego zgłaszania. Ustawodawca chciał wprowadzić większą przejrzystość tej regulacji. Uchwalona ustawa nie odwołuje się jednak do materialnych podstaw sprzeciwu, co mogłoby ograniczyć pojawiające się na tym tle spory.

Zgodnie z nowelizacją odpowiedzialność solidarną inwestora wyłączy tylko sprzeciw zgłoszony zarówno wykonawcy, jak i podwykonawcy w ciągu trzydziestu dni od zgłoszenia podwykonawcy, mający formę pisemną pod rygorem nieważności. Ustawa w dotychczasowym brzmieniu posługuje się pojęciem sprzeciwu oraz zastrzeżeń, co rodzi rozbieżności interpretacyjne na temat skutków prawnych tych instrumentów.

Brak sprzeciwu w ustawowym terminie będzie oznaczał przyjęcie na siebie przez inwestora odpowiedzialności solidarnej wraz z wykonawcą względem podwykonawcy. Tylko wyraźna aktywność inwestora może wyłączyć taki skutek. Wyraźny sprzeciw w odpowiedniej formie i w zastrzeżonym terminie oznaczać będzie brak odpowiedzialności solidarnej. Sprowadza się to w istocie do przyjęcia domniemanej akceptacji inwestora. Bierność inwestora po zgłoszeniu podwykonawcy oznaczać będzie jego zgodę na udział podmiotów trzecich w procesie budowlanym i tym samym odpowiedzialność za ich wynagrodzenie.

W praktyce mogą się jednak pojawiać wątpliwości co do powstania odpowiedzialności solidarnej w sytuacjach, w których podwykonawca nie został zgłoszony inwestorowi w przewidziany w ustawie sposób, a na przykład rozpoczął roboty budowlane. Takie przypadki staną się zapewne przedmiotem orzecznictwa wydawanego na gruncie nowych przepisów. Być może kierunek nowelizacji precyzujący zasady notyfikacji podwykonawców ograniczy dotychczasowy liberalizm sądów powszechnych i Sądu Najwyższego, które uznają, że już samo tolerowanie obecności na budowie podwykonawcy oznacza przyjęcie przez inwestora odpowiedzialności za należne mu wynagrodzenie.

Ograniczenie kwotowe odpowiedzialności

Nowelizacja wprowadza też ograniczenie wysokości wynagrodzenia podwykonawcy objętego odpowiedzialnością solidarną inwestora. Przyjęto zasadę, że górną granicą odpowiedzialności solidarnej inwestora jest wysokość wynagrodzenia wykonawcy za analogiczny zakres robót, wynikająca z umowy głównej. Inwestor będzie więc wolny od odpowiedzialności ponad tę kwotę.

Nowelizacja ma wejść w życie 1 czerwca 2017 r. Treść uchwalonej przez Sejm ustawy została przekazana do Senatu.

Agata Jóźwiak, praktyka postępowań sądowych i arbitrażowych kancelarii Wardyński i Wspólnicy