Zeznania świadka także na piśmie | Co do zasady

Jedną z najszerzej komentowanych zmian wprowadzanych nowelizacją Kodeksu postępowania cywilnego jest rozszerzenie możliwości złożenia zeznań na piśmie na całe sądowe postępowanie cywilne. Zmiana ta wejdzie w życie 7 listopada 2019 r.

Nowelizacja Kodeksu postępowania cywilnego została podpisana przez Prezydenta 24 lipca 2019 r. i ogłoszona w Dzienniku Ustaw 6 sierpnia 2019 r. Większość zmian wejdzie w życie dopiero po upływie trzech miesięcy od ogłoszenia ustawy, jednak część z nich będzie w mocy już po upływie 14-dniowego vacatio legis.

Jak wskazuje projektodawca, kompleksowa reforma kodeksowa ma usprawnić, uprościć i przyspieszyć postępowania w sprawach cywilnych. Jednak dążenie do realizacji takich postulatów niejednokrotnie stoi w opozycji do ugruntowanych zasad postępowania oraz może prowadzić do nadużyć.

Zeznania na piśmie nie tylko przy drobnych roszczeniach

Rząd w swoim projekcie zaproponował między innymi wprowadzenie nowego przepisu art. 271¹ k.p.c., który przenosi do oddziału „Zeznania świadków” treść dotychczasowego art. 505²⁵ § 1 k.p.c. z części poświęconej postępowaniom odrębnym, a konkretnie europejskiemu postępowaniu w sprawie drobnych roszczeń.

Propozycja ta została przyjęta w niezmienionym kształcie i zgodnie z ustawą nowelizującą przepis ten brzmi:

Art.  271¹. Świadek składa zeznanie na piśmie, jeżeli sąd tak postanowi. W takim  przypadku  świadek  składa  przyrzeczenie  przez  podpisanie  tekstu przyrzeczenia. Świadek jest obowiązany złożyć tekst zeznania w sądzie w terminie wyznaczonym przez sąd. Przepisy art. 165 § 2, art. 274 § 1 i art. 276 stosuje się odpowiednio.

Przeniesienie przepisu z części regulującej postępowania odrębne do części stanowiącej zasady prowadzenia postępowania procesowego oznacza, że instytucja zeznań na piśmie będzie mogła być stosowana w całym sądowym postępowaniu cywilnym.

Europejskie postępowanie w sprawie drobnych roszczeń

Europejska procedura w sprawie drobnych roszczeń (ustanowiona w 2007 r., a z końcem 2008 r. wprowadzona do polskiej procedury cywilnej) ma charakter fakultatywny względem innych podobnych postępowań krajowych. W szczególności stosuje się ją do transgranicznych spraw cywilnych i handlowych niezależnie od sądu lub trybunału, ale wyłącznie w przypadku, gdy wartość przedmiotu sporu, z wyłączeniem wszystkich odsetek, wydatków i kosztów, nie przekracza 5000 euro w chwili wpłynięcia formularza pozwu do właściwego sądu. W postępowaniu tym nie można jednak rozpoznać między innymi spraw podatkowych, celnych lub administracyjnych¹.

W motywach rozporządzenia nr 861/2007, zawierających uzasadnienie przepisów części normatywnej aktu, wskazuje się, że wiele państw członkowskich wprowadziło uproszczone postępowania cywilne w zakresie drobnych roszczeń, jako że koszty, opóźnienia i stopień zawiłości postępowania spornego niekoniecznie zmniejszają się proporcjonalnie do wartości przedmiotu sporu².

Wprowadzenie europejskiej procedury miało uprościć i przyspieszyć postępowania oraz obniżyć koszty w transgranicznych sprawach o niskiej wartości przedmiotu sporu. Wcześniej wprowadzano takie postępowania na szczeblach krajowych, ale w związku z rosnącą liczbą spraw o charakterze transgranicznym pojawiła się potrzeba działań legislacyjnych także na poziomie UE.

Cel: odciążenie sądów

Obecna reforma polskiego postępowania cywilnego rozszerza pisemny charakter postępowania w sprawach drobnych roszczeń na całe sądowe postępowanie cywilne, bez ograniczeń, które obowiązują obecnie. Możliwość złożenia zeznań na piśmie ma stanowić alternatywny sposób uzyskania dowodu, a ponadto tryb ten nie ma być konkurencyjny względem tradycyjnego przesłuchania, a tylko komplementarny³. Z kolei ciężar decyzji, w jakim trybie zeznania powinny być złożone, spoczywa w każdej sprawie na sądzie.

Biuro Analiz Sejmowych przygotowało w styczniu 2019 r. ocenę skutków regulacji zawartej w rządowym projekcie ustawy. W ocenie tej wskazuje się przede wszystkim na możliwe nadużycia proponowanej instytucji – wobec znacznego obciążenia sądów może stać się ona  zbyt często wykorzystywanym instrumentem, który co prawda będzie przyspieszał zakończenie sprawy, lecz jednocześnie […] będzie utrudniał rzetelne ustalenie stanu faktycznego⁴.

Postępowanie dowodowe powinno być prowadzone przez sąd w możliwie najbardziej dokładny i staranny sposób, bowiem jego celem jest ustalenie stanu faktycznego. Z kolei stan faktyczny musi zostać ustalony w sposób niepodważalny, niebudzący wątpliwości i zgodny z rzeczywistością, bowiem tak rozpoznany stan zostaje następnie poddany subsumpcji i prowadzi do wydania wyroku. Nieprawidłowość na którymkolwiek z etapów stosowania prawa skutkuje niewłaściwym orzeczeniem.

Uproszczenie kuszące, lecz ryzykowne

Zasypane sprawami sądy mogą chętnie sięgać po instytucję zeznań na piśmie. Z jednej strony oczywiście przyspieszy to postępowanie, bowiem pozwoli uniknąć czasochłonnego wyznaczania terminów rozpraw i wielogodzinnych ustnych zeznań świadków. Z drugiej jednak strony nadużywanie tego rozwiązania może wywołać także negatywne skutki w postaci mniej dokładnie i mniej rzetelnie ustalonych stanów faktycznych w konkretnych sprawach.

Jest to tym bardziej prawdopodobne, że regulację zasad stosowania pisemnej formy zeznań świadka pozostawiono sądom. Jak wskazano w uzasadnieniu projektu ustawy, wypracowanie szczegółowych zasad stosowania tej instytucji […] należy pozostawić praktyce, a w konsekwencji – już po kilku latach – wykształcą się w praktyce wymogi uznania tak złożonych zeznań za wartościowy dowód⁵. Dyskrecjonalna władza sędziego pozostaje tu więc nieograniczona.

Warto jedynie zasygnalizować, że na etapie prac nad ustawą sami sędziowie dostrzegali potrzebę wprowadzenia choć minimalnych kryteriów w związku z instytucją zeznań na piśmie. Jednym z pomysłów było wskazanie, że w omawiany sposób mogą składać zeznania tylko ci świadkowie, co do których obiektywizmu nie ma wątpliwości.

Sędziowie, w uwagach zgłaszanych do projektu omawianej ustawy, wskazali również, że składanie ustnych zeznań przed sądem jest bardziej dyscyplinujące, a sąd może obserwować świadka, a nadto zadawać dodatkowe nasuwające się pytania⁶. Dowód z zeznań świadka urzeczywistnia bowiem podstawową zasadę bezpośredniości w procesie, z którą sprzężone są zasada ustności i zasada pisemności. Pozostaje pytanie, której z tych dwóch ostatnich ustawodawca powinien przyznać prymat. Zdaniem sędziów wzmocnienie roli zasady pisemności tworzy ryzyko na kilku płaszczyznach – sąd nie może wówczas ocenić całokształtu zeznań świadka (poza treścią i stanowiskiem, sąd bierze pod uwagę również zachowanie świadka i wymowę całych złożonych zeznań, w tym odpowiedzi na dalsze pytania sądu i stron). Do tego dochodzi ryzyko wpływu osób trzecich na treść zeznań świadków. Już przed zmianami borykano się z ryzykiem przygotowywania świadków do przesłuchań, ale obecność świadka przed sądem i możliwość oceny jego zachowania niwelowała ryzyko zniekształcenia treści zeznań. Brak bezpośredniego udziału świadka w procesie zwiększa w ocenie sądów ryzyko towarzyszące tego rodzaju dowodowi.

Stosowanie instytucji zeznań na piśmie w całym postępowaniu sądowym, niezależnie od wysokości przedmiotu sporu, zwiększy także ryzyko nadużywania dowodu z zeznań świadka na piśmie w procesach skomplikowanych i dużo większej wagi oraz w procesach, w których sąd rozstrzyga sprawę między podmiotami nierównymi, z których jeden jest w słabszej pozycji.

Jednak jak podkreśla ustawodawca, decyzja o formie przesłuchania pozostaje wciąż w gestii sądu rozstrzygającego. Sąd natomiast jest organem, który winien gwarantować pewność co do właściwego przeprowadzenia postępowania dowodowego.

Czy wprowadzone rozwiązanie pozwoli skrócić czas postępowania, nie zmniejszając trafności rozstrzygnięć sądowych? Zreformowany teoretyczny model postępowania rodzi szereg pytań i wątpliwości, ale zostanie zweryfikowany w praktyce. Końcowa ocena, którą przyjdzie nam sformułować, musi opierać się na lekturze konkretnych orzeczeń.

Joanna Duda, praktyka postępowań sądowych i arbitrażowych kancelarii Wardyński i Wspólnicy