Zastaw pod prawem obcym na polskiej wierzytelności | Co do zasady

Czy wierzytelność rządzoną prawem polskim można skutecznie obciążyć zastawem poddanym prawu obcemu?

Wierzytelności pieniężne, stanowiące często istotny składnik majątku danego podmiotu, mogą odgrywać ważną rolę w strukturze zabezpieczeń, między innymi w projektach związanych z finansowaniem należności handlowych (ang. accounts receivable financing) lub w transakcjach typu project finance. W przypadku transakcji związanej z udzieleniem finansowania ustanowienie polskiego zastawu na wierzytelnościach lub przelewu wierzytelności na zabezpieczenie będzie jedną z typowych czynności mających na celu zabezpieczenie praw wierzyciela. Co jednak w przypadku, gdy polski podmiot jest beneficjentem finansowania udzielanego przez zagraniczną instytucję? Czy podmiot obcy również będzie mógł skorzystać z możliwości ustanowienia zabezpieczenia, lecz pod wybranym prawem (na przykład prawem kraju, w którym ten podmiot ma siedzibę), na wierzytelnościach rodzimego podmiotu rządzonych prawem polskim? Co w przypadku, gdy podmiot zagraniczny otrzymujący finansowanie od zagranicznej instytucji posiada wierzytelności rządzone prawem polskim, które chce wykorzystać jako zabezpieczenie finansowania?

Wybór prawa przez strony

Zgodnie z artykułem 41 ustawy Prawo prywatne międzynarodowe prawem właściwym dla ustanowienia prawa rzeczowego jest prawo miejsca położenia danej rzeczy. W odniesieniu do ustanowienia zastawu na wierzytelności doktryna wskazuje, że prawem właściwym dla takiego zastawu powinno być prawo właściwe dla stosunku prawnego, z którego dana wierzytelność wynika. W efekcie wydawać by się mogło, że dla ustanowienia zastawu na wierzytelności wybór prawa przez strony nie jest możliwy.

Należy jednak pamiętać o rozporządzeniu Rzym I¹, regulującym wybór prawa właściwego dla stosunków umownych. Artykuł 14 tego rozporządzenia, który pozwala na wybranie prawa przez strony w odniesieniu do przelewu wierzytelności (ustęp 1 oraz 2), obejmuje również swoim zakresem ustanowienie zastawu na wierzytelności (ustęp 3).

W rezultacie strony na podstawie przepisów rozporządzenia Rzym I mają swobodę w wyborze prawa właściwego dla ustanawianego zastawu, ale z pewnymi ograniczeniami. Wspomniany artykuł 14 rozstrzyga, jak daleko sięga zakres wybranego przez strony prawa. Po jego analizie należy dojść do wniosku, że tak naprawdę wskazując prawo obce dla zastawu na wierzytelności rządzonej prawem polskim, strony wybierają to prawo zasadniczo w relacji między sobą (między zastawcą a zastawnikiem). Relacje zastawnika z dłużnikiem zastawianej wierzytelności będą rządzone prawem właściwym dla danej wierzytelności – w tym przypadku prawem polskim. Takie rozwiązanie prawne jest podyktowane szeroko rozumianą ochroną dłużnika, która nie pozwala na to, aby jego sytuacja prawna ulegała zmianie wyłącznie w wyniku działań osób trzecich.

Zakres zastosowania prawa wybranego

Z tego względu istotna jest analiza tego, jakie kwestie mogą być regulowane przez prawo wybrane decyzją stron, a które pozostaną pod rządami prawa, któremu podlega zastawiana wierzytelność.

Przede wszystkim prawo wybrane decydować będzie o wymogach dotyczących ustanowienia tego rodzaju zabezpieczenia oraz o przesłankach, które powinny być spełnione, aby zabezpieczenie było skuteczne w kraju, którego prawo zostało wybrane. Oprócz tego prawo wybrane będzie rozstrzygać o kwestii zakresu zabezpieczenia, a więc o tym, czy zastaw będzie zabezpieczał zapłatę tylko wierzytelności głównej, czy też odsetek i innych należności ubocznych.

Inną istotną kwestią, która pozostanie pod rządami prawa obcego, będzie akcesoryjność zabezpieczenia. To prawo obce będzie decydować, czy w przypadku przeniesienia wierzytelności zabezpieczanej zastaw będzie przechodził na nabywcę razem z nią oraz jakie skutki będzie miało przeniesienie wierzytelności zabezpieczanej z wyłączeniem zastawu.

Również kluczowe dla wierzyciela aspekty związane z dopuszczalnymi sposobami zaspokojenia swojej wierzytelności z przedmiotu zastawu oraz z wygaśnięciem zabezpieczenia będą poddane prawu obcemu.

Zakres zastosowania prawa polskiego

O czym powinien w takim razie pamiętać zagraniczny wierzyciel, który oczekuje ustanowienia zastawu pod prawem obcym na wierzytelności rządzonej prawem polskim? Przede wszystkim o tym, że o zbywalności, czyli również o możliwości zastawienia danej wierzytelności decydować będzie polskie prawo. Wyłączone będą więc wierzytelności niezbywalne pod prawem polskim, jak na przykład niektóre wierzytelności w stosunku do samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej² czy niektóre wierzytelności wobec organów podatkowych.

Drugie bardzo ważne zagadnienie, które pozostaje pod regulacją prawa polskiego, to przesłanki skuteczności zastawu. Oznacza to, że obok spełnienia kryteriów do ustanowienia zastawu zgodnie z prawem obcym, zastawnik będzie musiał również spełnić warunki wynikające z polskiego prawa. Przede wszystkim istotne wydaje się spełnienie warunków dotyczących skutecznego ustanowienia zastawu zgodnie z Kodeksem cywilnym. Chodzi tutaj o konieczność pisemnego zawiadomienia dłużnika wierzytelności o ustanowionym zastawie (forma ustanowienia zastawu będzie podlegała odrębnemu statutowi). Bez spełnienia tego wymogu istnieje ryzyko, że zastaw nie będzie uznany za skutecznie ustanowiony. Istotne jest także, aby w zawiadomieniu zastawca wskazał, jaki rodzaj zastawu został ustanowiony na wierzytelności. Będzie to szczególnie pomocne przy ustalaniu, które przepisy powinny mieć zastosowanie przy analizowaniu skutków zwalniającego świadczenia dłużnika, które w prawie polskim jest odmiennie regulowane w zależności od rodzaju ustanowionego zastawu.

Co do zasady zastosowanie znajdą przepisy Kodeksu cywilnego regulujące zastaw zwykły (cywilny), które stanowią, że dłużnik może skutecznie zwolnić się ze swojego długu, spełniając świadczenie (np. spłacając pożyczkę) tylko na rzecz zastawcy i zastawnika łącznie. Takie rozwiązanie daje zazwyczaj dość niski komfort zastawnikowi, bowiem uzależnia go od współpracy z zastawcą.

Natomiast w przypadku ustanowienia zastawu finansowego, będącego jednym z zabezpieczeń finansowych implementowanych na podstawie dyrektywy 2002/47/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 6 czerwca 2002 r. w sprawie uzgodnień dotyczących zabezpieczeń finansowych, bardziej adekwatne może być odwołanie się do polskiej ustawy o niektórych zabezpieczeniach finansowych. Zgodnie z tymi przepisami zastawnik jest wyłącznie uprawniony do żądania spełnienia świadczenia od dłużnika, a dłużnik świadcząc tylko w ten sposób skutecznie zwolni się ze swojego długu. Takie rozwiązanie może dawać większy komfort zastawnikowi.

Podsumowując, na pytanie o możliwość ustanowienia zastawu pod prawem obcym na polskiej wierzytelności należałoby odpowiedzieć twierdząco, pamiętając jednak o zastosowaniu polskiego prawa co do niektórych kwestii, niekiedy zupełnie kluczowych dla zastawnika.

Aleksandra Nalewajko, Daniel Smarduch, praktyka bankowości i finansowania projektów kancelarii Wardyński i Wspólnicy