Zastaw na „akcji rejestrowej” | Co do zasady

1 stycznia 2021 r. wejdą w życie przepisy, które wprowadzają nowe zasady funkcjonowania w obrocie prawnym akcji spółek akcyjnych i komandytowo-akcyjnych. Nastąpi odejście od tradycyjnie rozumianego dokumentu akcji wydawanego w formie papierowej, pełniącego rolę nośnika praw inkorporowanych w akcjach, na rzecz elektronicznego zapisu w rejestrze prowadzonym przez uprawnioną do tego instytucję finansową. Istotnie zmieni to zasady ustanawiania zastawów na akcjach i niewątpliwie wpłynie na już istniejące zabezpieczenia, wymuszając wprowadzenie do nich odpowiednich modyfikacji zbliżających te zastawy do zastawów na akcjach w spółkach publicznych.

Zagadnienie ma duże znaczenie dla rynku finansowania dłużnego, gdyż zastaw na akcjach jest częstym sposobem zabezpieczania wierzytelności wynikających z udzielonego długu. Podmioty finansujące spółkę często oczekują ustanowienia zabezpieczenia również na jej akcjach, co poprawia strukturę zabezpieczenia, dając potencjalną możliwość przejęcia kontroli nad dłużnikiem, a w dalszej perspektywie sprzedaży jego akcji prowadzącej do zaspokojenia wierzytelności. Zastaw na akcjach odgrywa również istotną rolę w transakcjach M&A, gdzie roszczenia wspólników lub sprzedających są zabezpieczane na akcjach pozostałych wspólników lub kupujących.

Rejestr akcjonariuszy

Nowe regulacje zrywają z dotychczasową koncepcją papierowego dokumentu akcji jako podstawowego nośnika praw pozwalającego identyfikować akcjonariusza spółki, zastępując ją identyfikacją poprzez wpis w prowadzonym elektronicznie rejestrze. Kluczową instytucją dla nowych zasad funkcjonowania akcji w obrocie prawnym będzie rejestr akcjonariuszy prowadzony na zlecenie spółki przez instytucję finansową uprawnioną do prowadzenia rachunków papierów wartościowych.

W rejestrze wpisywane będą m.in. informacje identyfikujące akcje wyemitowane przez spółkę, posiadających je akcjonariuszy oraz informacje o ustanowieniu na akcji ograniczonego prawa rzeczowego takiego jak zastaw. Należy podkreślić, że w rejestrze wpisywane będą wszystkie rodzaje akcji emitowane przez spółkę, bez względu na to, czy będą to akcje na okaziciela, czy imienne. Oznacza to, że w miejsce odrębnych zasad ustanawiania zastawu na akcjach imiennych (w odniesieniu do których zastaw był odnotowywany w prowadzonej przez zarząd księdze akcyjnej) oraz akcjach na okaziciela (który nie był odnotowywany, ale łączył się z koniecznością wydania dokumentów akcji) wprowadzony zostaje jednolity system umożliwiający bieżącą weryfikację istnienia obciążeń na akcjach oraz związanych z tym praw i ograniczeń.

Wpis do rejestru akcjonariuszy będzie dokonywany na wniosek akcjonariusza, zastawnika, użytkownika albo podmiotu, który ma w tym interes prawny. Do wniosku trzeba będzie dołączyć dokumenty uzasadniające dokonanie wpisu, np. umowę zastawniczą lub odpis z rejestru zastawów potwierdzające ustanowienie zastawu albo oświadczenie akcjonariusza potwierdzające ustanowienie wpisu. Podmiot prowadzący rejestr akcjonariuszy będzie zobowiązany do zbadania treści i formy dokumentów uzasadniających dokonanie wpisu. Nie będzie jednak badał zgodności z prawem oraz prawdziwości dokumentów uzasadniających dokonanie wpisu, w tym podpisów zbywcy akcji lub osób ustanawiających ograniczone prawo rzeczowe na akcji, chyba że poweźmie w tym względzie uzasadnione wątpliwości. Przed zawarciem umowy zastawu strony powinny zatem rozważyć skonsultowanie jej treści z podmiotem prowadzącym rejestr, aby uniknąć komplikacji przy wpisie do rejestru.

Co ważne, ustawodawca zrezygnował z procedury sprzeciwu wobec wpisu do rejestru, jaka funkcjonowała przy dokonywaniu wpisów do księgi akcji imiennych. Zgodnie z regulacjami obowiązującymi do końca 2020 r. zarząd przed dokonaniem wpisu do księgi akcyjnej powinien poinformować osoby, których prawa doznają uszczerbku na skutek wpisu (poprzez wykreślenie albo obciążenie), i umożliwić im złożenie sprzeciwu. Wniesienie sprzeciwu uniemożliwia dokonanie wpisu aż do momentu uzyskania prawomocnego orzeczenia sądu. Takie rozwiązanie umożliwia skuteczne zablokowanie praw zastawnika np. w związku z przejęciem akcji w wykonaniu praw z zastawu.

Nowe przepisy znacząco modyfikują tę zasadę, rezygnując z prawa wniesienia sprzeciwu wobec planowanego wpisu w rejestrze. Przed dokonaniem wpisu podmiot prowadzący rejestr będzie musiał jednak poinformować o zamierzonym wpisie osobę, której on dotyczy. Czy jednak nowa konstrukcja prawna oznacza, że podmiot prowadzący rejestr akcjonariuszy nie może odmówić dokonania wpisu? Przepisy mogą budzić w tym względzie wątpliwości, zwłaszcza gdyby osoba, której wpis dotyczy, podnosiła zastrzeżenia co do zgodności z prawem oraz prawdziwości dokumentów, na podstawie których wpis ma być dokonany.

Skutki wpisu do rejestru

Powyższe nabiera szczególnego znaczenia w kontekście charakteru wpisu do rejestru akcjonariuszy. Ustawodawca celowo posłużył się słowem „rejestr” (zamiast np. „ewidencja”), aby podkreślić, że nie ma on wyłącznie charakteru informacyjnego. Nowe przepisy Kodeksu spółek handlowych przewidują, że nabycie akcji albo ustanowienie na niej ograniczonego prawa rzeczowego, poza wyjątkowymi przypadkami, następuje z chwilą dokonania w rejestrze akcjonariuszy wpisu wskazującego nabywcę, zastawnika albo użytkownika. Oznacza to, że wpis do rejestru ma charakter konstytutywny, a bez niego powoływanie się na prawa wynikające z ustanowionego zastawu nie będzie możliwe.

Konstytutywny charakter wpisu i zniesienie formy dokumentu akcji usunie szereg niegodności związanych z koniecznością przeniesienia posiadania dokumentów akcji imiennych lub wydania dokumentów akcji na okaziciela zastawnikowi, a następnie ich przechowywania przez okres trwania zastawu (np. zastawnik nie będzie musiał wydawać akcjonariuszowi akcji na okaziciela przed każdym walnym zgromadzeniem w celu wykonywania praw głosu z tych akcji).

Jednakże przypisanie wpisowi do rejestru charakteru konstytutywnego może budzić wątpliwość w kontekście ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, która przewiduje, że dla ustanowienia zastawu rejestrowego wymagane jest zawarcie umowy zastawniczej oraz wpis zastawu do rejestru zastawów. Nowe przepisy Kodeksu spółek handlowych wprowadzają, co prawda, wyjątek od powyższej zasady, dotyczy on jednak sytuacji, gdy przejście akcji lub ustanowionego na niej ograniczonego prawa rzeczowego następuje z mocy prawa na skutek zajścia innego zdarzenia prawnego (np. dziedziczenia). Trudno odnosić ten wyjątek do wpisu zastawu do rejestru zastawów. Podobnie próby poszukiwania odpowiedzi w oparciu o reguły interpretacyjne, dające np. prymat przepisom szczególnym przed ogólnymi albo przepisom późniejszym przed wcześniejszymi, nie dają jednoznacznej odpowiedzi na powyższe pytanie. W tym kontekście pojawi się wątpliwość, czy zastaw wpisany do rejestru zastawów a niewpisany do rejestru akcjonariuszy (lub odwrotnie) rzeczywiście został ustanowiony.

Prawo głosu zastawnika

Wprowadzenie rejestru akcjonariuszy istotnie zmodyfikuje zasady wykonywania prawa głosu z akcji będących przedmiotem zastawu.

Dotychczas uprawnionym do wykonywania prawa głosu był wyłącznie zastawnik akcji imiennych, pod warunkiem ujawnienia go w księdze akcyjnej. Zastawnik akcji na okaziciela nie mógł wykonywać prawa głosu inaczej niż na podstawie pełnomocnictwa (które często okazywało się bezprzedmiotowe, np. w przypadku sanacji zastawcy). Nowe zasady zrównują pozycję zastawnika z akcji na okaziciela z akcjami imiennymi, dopuszczając wykonywanie przez zastawnika prawa głosu ze wszystkich akcji, jeżeli przewiduje to umowa zastawu oraz zostało to wskazane w rejestrze akcjonariuszy.

Ustawodawca zdecydował się też na usunięcie przepisu uniemożliwiającego zastawnikowi wykonywanie prawa głosu z akcji spółki publicznej. Aktualnie prawo głosu przysługuje wyłącznie podmiotowi, na którego rachunku zapisano akcje (akcjonariuszowi), a zastawnik może wykonywać to prawo tylko na podstawie pełnomocnictwa. Po zmianach przepisy dopuszczą możliwość występowania przez zastawnika na walnym zgromadzeniu we własnym imieniu pod warunkiem, że przewiduje to umowa zastawu oraz na rachunku papierów wartościowych prowadzonym dla akcjonariusza dokonano wzmianki o ustanowieniu zastawu i upoważnieniu zastawnika do wykonywania głosu z akcji. Oznacza to, że zastawnik powinien zadbać o to, by akcjonariusz, składając w podmiocie prowadzącym dla niego rachunek papierów wartościowych dyspozycję blokady akcji obciążonych zastawem, wskazał w niej również informację o prawie zastawnika do głosowania z akcji.

Świadectwo rejestrowe

Rezygnacja z dokumentu w formie papierowej pozwalającego na identyfikację danej osoby jako akcjonariusza wymagała wprowadzenia nowego rozwiązania, które pozwoliłoby akcjonariuszom na wykazanie swych praw do akcji wobec osób innych niż spółka.

Na wzór świadectwa depozytowego wydawanego w stosunku do akcji spółek publicznych ustawodawca przewidział imienne świadectwo rejestrowe, które będzie wydawane przez podmiot prowadzący rejestr akcjonariuszy na żądanie akcjonariusza, zastawnika albo użytkownika uprawnionego do wykonywania prawa głosu z akcji. Akcjonariusz planujący zawrzeć umowę zastawu na posiadanych akcjach będzie musiał okazać przy zawarciu umowy zastawu imienne świadectwo rejestrowe, aby wykazać swe prawo do akcji wynikające ze wpisu do rejestru akcjonariuszy.

Skutkiem wydania świadectwa rejestrowego jest zablokowanie akcji w rejestrze przez prowadzącego rejestr. Oznacza to, że do czasu utraty ważności świadectwa albo jego zwrotu akcje w nim wskazane nie będą mogły być przedmiotem obrotu. Konieczność odnotowania blokady w związku z wydaniem świadectwa rejestrowego stanowi istotną wartość dodaną dla zastawników. Mogą oni bowiem w ten sposób uzyskać faktyczny zakaz zbywania akcji nawet bez ustanowienia zastawu rejestrowego na tych akcjach.

Należy również zwrócić uwagę, że funkcja świadectwa rejestrowego nie jest związana z prawem wykonywania głosu z akcji. Prawo to – czy to wykonywane przez akcjonariusza, czy to przez zastawnika – wynika wprost z samego wpisu w rejestrze akcjonariuszy. Zastawnik będzie mógł wykonywać prawo głosu z akcji, jeżeli zostało ono wpisane do rejestru akcjonariuszy na co najmniej tydzień przez odbyciem walnego zgromadzenia, bez potrzeby uzyskiwania świadectwa rejestrowego. Nie oznacza to, że ze względów ostrożnościowych nie może on takiego świadectwa pobrać.

Akcje aportowe

Zerwanie z formą papierową dokumentów akcji wpływa również na możliwość obciążenia akcji aportowych. Aktualnie możliwość ta jest wyłączona aż do zatwierdzenia sprawozdania finansowego za rok obrotowy, w którym nastąpiło pełne pokrycie akcji. Przy większych restrukturyzacjach w grupach kapitałowych może to prowadzić do wyłączenia z zakresu zastawu istotnej liczby akcji. Po zmianach ograniczenie to zostanie zniesione, a akcje aportowe będą mogły być przedmiotem zastawu od razu po ich emisji.

Kiedy zmiany

Zdecydowana większość nowych przepisów wchodzi w życie 1 stycznia 2021 r. Również w tym dniu utracą moc dokumenty akcji. Dokumenty te zachowają jedynie ograniczoną moc dowodową (wobec spółki) przez okres 5 lat. Ustawodawca, zdając sobie sprawę z drastycznych skutków takiego rozwiązania, zobowiązał zarządy do publikacji aż pięciu ogłoszeń wzywających do złożenia dokumentów akcji. Zastawnicy powinni się przygotować na liczne zgłoszenia od akcjonariuszy związane z nadchodzącymi zmianami i zabezpieczyć swoje prawa, wydając dokumenty akcji dla potrzeb przeprowadzenia procedury wpisu do rejestru akcjonariuszy. Powinni też już teraz rozważyć, jakich zmian będzie wymagała istniejąca umowa zastawu po wejściu w życie nowych przepisów.

Podsumowanie

Wprowadzenie rejestru akcjonariuszy jest elementem szerszej reformy przepisów dotyczących papierów wartościowych używanych w obrocie na rynku kapitałowym w Polsce (akcji, obligacji, certyfikatów inwestycyjnych), która zastępuje tradycyjną formę papierów wartościowych formą elektronicznego zapisu. Ułatwi ona identyfikację akcjonariuszy oraz osób posiadających ograniczone prawa rzeczowe do akcji i wprowadzi szereg innowacji, których zastawcy i zastawnicy powinni być świadomi i na które powinni się przygotować już teraz.

Artur Bednarski, adwokat, praktyka bankowości i finansowania projektów kancelarii Wardyński i Wspólnicy

Marcin Pietkiewicz, radca prawny, praktyka rynków kapitałowych i instytucji finansowych kancelarii Wardyński i Wspólnicy