Wyłączenie wspólnika ze spółki z o.o. jako sposób rozwiązania sporu korporacyjnego | Co do zasady

W praktyce funkcjonowania spółek nierzadko się zdarza, że pomiędzy wspólnikami dochodzi do sporów, czy to na tle ustalenia strategii prowadzenia działalności gospodarczej, czy też w odniesieniu do samego funkcjonowania spółki jako organizmu gospodarczego. Nierozwiązane spory korporacyjne mogą mieć doniosłe znaczenie i daleko idące negatywne skutki dla spółki lub prowadzonej przez spółkę działalności. Dlatego przepisy prawa spółek przewidują szereg instytucji służących rozwiązywaniu takich sporów.

W odniesieniu do spółek z ograniczoną odpowiedzialnością przepisy Kodeksu spółek handlowych zawierają między innymi regulację pozwalającą wyłączyć ze spółki wspólnika mniejszościowego, jeżeli przemawiają za tym ważne powody (art. 266 k.s.h.). Możliwość wyłączenia wspólnika mniejszościowego ze spółki jest wyrazem charakteru kapitałowego spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, który uprzywilejowuje wspólników większościowych oraz stanowi odstępstwo od zasady równości wspólników spółki kapitałowej zapisanej w art. 20 k.s.h.

Przesłanką materialnoprawną przymusowego wyłączenia wspólnika mniejszościowego ze spółki jest istnienie przemawiających za tym ważnych powodów. Ustawa posługuje się tutaj ogólnym terminem „ważnych powodów” i doprecyzowanie jego szczegółowego znaczenia pozostawia praktyce orzeczniczej. Wyłączenie wspólnika mniejszościowego następuje bowiem na mocy wyroku sądowego, wydanego w procesie toczonym z powództwa wspólników większościowych (wspólnika większościowego) domagających się wyłączenia wspólnika mniejszościowego, których udziały w spółce reprezentują więcej niż połowę kapitału zakładowego spółki. Wspólnik, który ma zostać przymusowo wyłączony ze spółki, w takim procesie znajduje się po stronie pozwanej.

Zgodnie z poglądami doktryny i orzecznictwa ważnymi powodami przemawiającymi za wyłączeniem wspólnika mniejszościowego ze spółki mogą być w szczególności:

• działanie przez wspólnika na szkodę spółki,
• niewykonywanie przez niego uchwał zgromadzenia wspólników,
• nadużywanie prawa indywidualnej kontroli,
• naruszenie zasad lojalności wobec spółki,
• prowadzenie działalności konkurencyjnej wobec spółki,
• szkodliwe dla spółki powstrzymywanie się od wykonywania praw udziałowych (np. odmowa udziału w zgromadzeniach wspólników, co powoduje paraliż organizacyjny spółki ze względu na wymogi dotyczące kworum lub wymaganej większości głosów dla podjęcia uchwał),
• długotrwały konflikt pomiędzy wspólnikiem mniejszościowym a pozostałymi wspólnikami, którego skutki są szkodliwe dla spółki.

Powody uzasadniające wyłączenie wspólnika mniejszościowego ze spółki muszą być istotne oraz trwałe lub wręcz definitywne, a nie przejściowe lub sporadyczne. Powinno to oznaczać, że ich usunięcie na drodze pozaprocesowej nie wydaje się możliwe lub co najmniej prawdopodobne, oceniając stosunki wewnętrzne spółki w sposób racjonalny z uwzględnieniem zasad doświadczenia życiowego. Podkreślić należy, że przymusowe wyłączenie wspólnika mniejszościowego ze spółki w drodze procesu jest jedynym sposobem usunięcia ze spółki wspólnika z powodów mających charakter subiektywny, np. związanych ściśle z osobą wspólnika jak brak lojalności wobec spółki, występowanie konfliktów pomiędzy wspólnikami i inne podobne. Odmiennie wygląda możliwość dokonania zmian podmiotowych w spółce na podstawie pozostałych przepisów Kodeksu spółek handlowych, np. w trybie przymusowego lub automatycznego umorzenia udziałów w spółce, gdzie powody umorzenia muszą mieć naturę obiektywną i nie mogą zależeć do osobistych relacji wewnątrz spółki.

Wykonanie wyroku nakazującego wyłączenie wspólnika mniejszościowego ze spółki następuje poprzez wykup udziałów wspólnika wyłączanego przez pozostałych wspólników lub osoby trzecie. Żądanie pozwu oprócz wniosku o wyłączenie wspólnika mniejszościowego powinno określać podmiot, który ma przejąć udziały wspólnika mniejszościowego w przypadku uwzględnienia powództwa. Brak wskazania tego podmiotu w pozwie powinien skutkować oddaleniem powództwa, ponieważ sąd nie może orzekać ponad żądanie pozwu. W wyroku sąd oznacza termin, w ciągu którego wyłączonemu wspólnikowi ma być zapłacona cena przejęcia udziałów wraz z odsetkami, licząc od dnia doręczenia pozwu, oraz określa cenę przejęcia odpowiadającą rzeczywistej wartości przejmowanych udziałów według stanu na dzień doręczenia pozwu.

Orzecznictwo wskazuje, że przez wartość rzeczywistą przejmowanych udziałów należy rozumieć ich wartość rynkową, jaka mogłaby zostać zaoferowana za przejmowane udziały na rynku. Jednakże w zależności od okoliczności sprawy może się okazać, że takie ustalenie wartości rzeczywistej przejmowanych udziałów może nie być praktycznie możliwe, ponieważ przedmiotem przejęcia będą udziały mniejszościowe w spółce, z których nabyciem nie musi się wiązać nabycie realnego wpływu na sprawy spółki. W konsekwencji mogłoby się okazać, że na rynku nie byłoby możliwe uzyskanie oferty nabycia takich udziałów. Z tego względu orzecznictwo wskazuje, że rzeczywistą wartość przejmowanych udziałów można oszacować również jako rynkową wartość aktywów netto spółki przypadających na przejmowane udziały. W żadnym wypadku natomiast nie będzie właściwe ustalenie wartości rzeczywistej takich udziałów jako wartości bilansowej aktywów przypadających na takie udziały.

Wyrok sądu w przedmiocie wyłączenia wspólnika mniejszościowego zastępuje umowę sprzedaży przejmowanych udziałów. Z tego względu przejęcie udziałów odbywa się bez złożenia oświadczeń lub zapewnień co do przejmowanych udziałów przez wspólnika wyłączanego, a także bez zaciągnięcia przez niego ewentualnych zobowiązań dodatkowych obok zobowiązania do przeniesienia udziałów na podmiot przejmujący, co mogłoby mieć miejsce w umowie sprzedaży udziałów. Wspólnika wyłączonego ze spółki prawomocnym wyrokiem sądu, któremu zapłacono w terminie za przejęte udziały, uważa się za wyłączonego ze spółki już od dnia doręczenia mu pozwu. Jednak zgodnie z zasadami ogólnymi przejście udziałów na podmiot przejmujący jest skuteczne wobec spółki od chwili, gdy spółka otrzyma od jednego z zainteresowanych zawiadomienie o przeniesieniu udziałów wraz z dowodem dokonania czynności.

Wyłączenie wspólnika mniejszościowego ze spółki ze skutkiem wstecznym nie wpływa jednak na ważność czynności, w których brał on udział w spółce po dniu doręczenia mu pozwu. Oznacza to, że podmiot przejmujący udziały wspólnika wyłączonego będzie związany czynnościami dokonanymi przez wspólnika wyłączonego w okresie pomiędzy doręczeniem pozwu a uprawomocnieniem się wyroku, w szczególności nie będzie mógł zaskarżyć uchwał zgromadzenia wspólników, za którymi głosował wspólnik wyłączony lub wobec których ten wspólnik nie złożył sprzeciwu mimo głosowania przeciwko przyjęciu takich uchwał.

Jeżeli w terminie oznaczonym w wyroku kwota wykupu nie została zapłacona wspólnikowi mniejszościowemu (albo złożona do depozytu sądowego), orzeczenie sądu o wyłączeniu wspólnika mniejszościowego staje się bezskuteczne. W przypadku gdy orzeczenie o wyłączeniu stało się bezskuteczne z przyczyn leżących po stronie wspólników występujących po stronie powodowej, wspólnik bezskutecznie wyłączony ma prawo żądać od pozywających naprawienia szkody na zasadach ogólnych.

Piotr Wcisło, praktyka transakcji i prawa korporacyjnego kancelarii Wardyński i Wspólnicy