Wyłączenie sędziego w sprawie frankowej nie takie oczywiste, jak się wydaje | Co do zasady

Czy sędzia może bezstronnie orzekać w sprawie banku, z którym zawarł umowę kredytu? Czy sam fakt posiadania kredytu we frankach szwajcarskich jest podstawą do wyłączenia sędziego od rozpoznawania spraw o unieważnienie umów kredytów indeksowanych lub denominowanych w tej walucie? I dlaczego łatwiej o wyłączenie sędziego Sądu Najwyższego niż sędziów sądów powszechnych?

Instytucja wyłączenia sędziego ma gwarantować obywatelom właściwe standardy orzekania, przystające demokratycznemu państwu prawnemu. Czasem jednak trudno jednoznacznie stwierdzić, co narusza te standardy.

W orzecznictwie prezentowany jest pogląd, że wyłączenie sędziego służy nie tylko zagwarantowaniu neutralnego rozstrzygnięcia, ale również zapewnieniu, by rozstrzygnięcie to było uważane za wyważone w ocenie opinii publicznej¹. Podkreśla się, że istotna jest sama możliwość powstania uzasadnionej wątpliwości co do bezstronności sędziego, a nie to, czy sędziemu faktycznie można postawić zasadny zarzut braku obiektywizmu². Tak rygorystyczna dbałość o wydanie uczciwego wyroku w sprawie ma budować zaufanie społeczeństwa do wymiaru sprawiedliwości³. 

Podstawy wyłączenia sędziego

Sędzia może być wyłączony od rozpoznawania z mocy ustawy albo na wniosek. W sprawach frankowych można brać pod uwagę dwie podstawy ewentualnego wyłączenia.

Pierwszą z nich jest art. 48 § 1 pkt 1 Kodeksu postępowania cywilnego, który stanowi, że sędzia jest wyłączony z mocy samej ustawy w sprawach, w których jest stroną lub pozostaje z jedną ze stron w takim stosunku prawnym, że wynik sprawy oddziaływa na jego prawa lub obowiązki.

Drugą podstawą jest art. 49 § 1 k.p.c., zgodnie z którym niezależnie od przyczyn wymienionych w art. 48 k.p.c. sąd wyłącza sędziego na jego żądanie lub na wniosek strony, jeżeli istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego w danej sprawie.

Rozważmy każdą z tych podstaw z osobna.

Wyłączenie sędziego z mocy ustawy

Pierwsza przesłanka jest ograniczona do sytuacji, gdy sędzia pozostaje z jedną ze stron w takim stosunku prawnym, że wynik sprawy oddziaływa na jego prawa lub obowiązki. Oczywiste jest, że wyłączenie sędziego będzie miało miejsce, kiedy jest on stroną postępowania. Co jednak jeśli sędzia nie jest wprawdzie stroną, ale sam ma kredyt frankowy?

W orzecznictwie ujednolicił się pogląd, że na podstawie omawianego przepisu nie można wyłączyć sędziego z mocy ustawy w sprawie przeciwko innemu bankowi niż ten, z którym on sam ma zawartą umowę kredytową. Wskazuje się, że Okolicznością przesądzającą o wyłączeniu sędziego nie może być fakt pozostawania przez niego w stosunku prawnym podobnym do stosunku, na tle którego powstał spór, gdyż w przypadku stosunków o charakterze masowym prowadziłoby to do poważnych zaburzeń w funkcjonowaniu wymiaru sprawiedliwości⁴.

Problematyczna może być natomiast sytuacja, w której sędzia ma orzekać w sprawie banku, z którym zawarł umowę kredytu. Takie wątpliwości miał również Sąd Apelacyjny w Gdańsku, który postanowieniem z 24 listopada 2021 r., I ACa 905/20, przedstawił Sądowi Najwyższemu następujące zagadnienie prawne do rozpoznania:     

1. Czy stanowi podstawę wyłączenia sędziego w myśl art. 48 § 1 pkt 1 k.p.c. okoliczność, że sędzia ten zawarł z bankiem będącym stroną postępowania umowę o kredyt hipoteczny we frankach szwajcarskich (indeksowany bądź denominowany), a podstawą żądania strony postępowania jest ustalenie nieważności takiej umowy z bankiem;

w przypadku negatywnej odpowiedzi na pierwsze pytanie:

2. Czy stanowi podstawę wyłączenia w myśl art. 49 k.p.c. okoliczność, że sędzia ten zawarł z bankiem będącym stroną postępowania umowę o kredyt hipoteczny we frankach szwajcarskich (indeksowany bądź denominowany), a podstawą żądania strony postępowania jest ustalenie nieważności takiej umowy z bankiem.

Sąd Najwyższy 13 maja 2022 r., III CZP 83/22, podjął uchwałę: Sędzia, który zawarł z bankiem będącym stroną postępowania umowę kredytu hipotecznego denominowanego lub indeksowanego we frankach szwajcarskich, nie jest z tej przyczyny wyłączony z mocy ustawy w sprawie, której przedmiotem są roszczenia związane z taką umową zawartą przez ten bank z innym podmiotem (art. 48 § 1 pkt 1 k.p.c.). W pozostałym zakresie Sąd Najwyższy odmówił podjęcia uchwały. Nie sporządzono jeszcze uzasadnienia.

Rozwiązanie zaproponowane przez Sąd Najwyższy należy ocenić pozytywnie. Nie w każdej sprawie frankowej żądania stron są tożsame z ewentualnymi roszczeniami sędziego wynikającymi z jego umowy kredytu walutowego. Choćby z tego powodu wyłączenie nie powinno być automatyczne. Związek przyczynowo-skutkowy pomiędzy stosunkiem prawnym, w jaki uwikłany jest sędzia, a wynikiem sprawy trzeba rozumieć wąsko. Jak wskazuje się w orzecznictwie, chodzi o związek bezpośredni, kauzalny, wpływający wprost na sytuację sędziego, nie ma natomiast znaczenia związek pośredni, dalszy lub czysto hipotetyczny⁵. Warto też zwrócić uwagę, że w przeciwieństwie do postanowienia w przedmiocie wyłączenia sędziego na wniosek postanowienie o wyłączeniu sędziego z urzędu ma charakter deklaratoryjny (wywołuje skutek od samego początku postępowania). Jest to o tyle istotne, że udział w postępowaniu sędziego wyłączonego z mocy ustawy skutkuje nieważnością postępowania, a także stanowi podstawę do żądania wznowienia postępowania z powodu nieważności. Skoro sankcje procesowe są tak poważne, przesłanki stosowania instytucji wyłączenia sędziego nie powinny budzić wątpliwości.

Wyłączenie sędziego na wniosek

Na pytanie, czy posiadany przez sędziego kredyt we frankach stanowi uzasadnioną wątpliwość co do jego bezstronności w sprawie o unieważnienie umowy kredytu walutowego w tym samym banku, należałoby odpowiedzieć „to zależy”.

Inaczej jest, gdy strona domaga się wyłączenia sędziego sądu powszechnego, a inaczej, gdy wnosi o wyłączenie sędziego Sądu Najwyższego⁶. Jednym z podstawowych zadań Sądu Najwyższego jest ujednolicanie poglądów judykatury – czyli oddziaływanie na orzecznictwo sądów powszechnych. Dlatego wobec sędziów Sądu Najwyższego częściej zapadają postanowienia o wyłączeniu od rozpoznania sprawy.  

Nie bez znaczenia jest również, gdy sędzia samodzielnie zwraca uwagę na ryzyko powstania uzasadnionej wątpliwości co do swojej bezstronności na zasadzie art. 51 k.p.c. Takie zawiadomienie nie jest wiążące dla sądu rozstrzygającego o wyłączeniu. Jest to jednak argument za wyłączeniem, zwłaszcza gdy przemawiają za tym okoliczności takie jak prowadzenie negocjacji z bankiem czy zlecenie pełnomocnikowi zweryfikowania zasadności roszczeń co do umowy kredytowej. Niemniej jednak każdą sytuację potencjalnego wyłączenia sędziego należy przeanalizować indywidualnie, gdyż nie wszystkie przypadki uzasadniające wyłączenie w jednej sprawie będą stanowiły taką podstawę w innej.  

Negatywnymi postanowieniami co do wyłączenia sędziego nie należy się zrażać. Nietrudno wyobrazić sobie sytuację, w której sędzia składa zawiadomienie o potencjalnym braku swojej bezstronności jedynie ze względu na niechęć do rozpoznawania sprawy. Taka okoliczność nie tylko nie stanowi podstawy wyłączenia, ale postanowienie o wyłączeniu z tej przyczyny jest po prostu niedopuszczalne.

W tym miejscu trzeba wyraźnie zaakcentować, że Konstytucja RP daje obywatelowi podstawę do żądania przeprowadzenia procesu zgodnie z zasadą fair trial. Każdy ma prawo do rozpatrzenia swojej sprawy przed niezależnym, niezawisłym i bezstronnym sądem (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP). Zatem nawet gdyby sędzia, co do którego został złożony wniosek, nie został z jakichś przyczyn wyłączony od orzekania w sprawie, można od niego wymagać ponadprzeciętnej staranności w aspekcie zachowania bezstronności.

Podsumowanie

Z naszych rozważań płyną dwa wnioski.

Po pierwsze, frankowy kredyt sędziego nie jest podstawą do wyłączenia sędziego z orzekania z mocy ustawy (art. 48 § 1 pkt 1  k.p.c.). W orzecznictwie nie ma sporu co do tego, że jeśli sędzia ma zawartą umowę kredytu walutowego z innym bankiem niż ten będący stroną postępowania, nie jest to podstawą wyłączenia go od orzekania w sprawie frankowej z mocy ustawy. Również umowa kredytowa z tym bankiem, który jest stroną postępowania, nie uzasadnia wyłączenia sędziego (tak stwierdził Sąd Najwyższy w tegorocznej uchwale).

Po drugie, wyłączenie sędziego na wniosek będzie częściej możliwe w przypadku sędziów Sądu Najwyższego, z uwagi na ich bezpośredni wpływ na kształtowanie się linii orzeczniczych.

Dominika Plewa, praktyka postępowań sądowych i arbitrażowych kancelarii Wardyński i Wspólnicy