Przeszukanie pomieszczeń w toku postępowania karnego | Co do zasady

W trakcie postępowania karnego przedsiębiorca musi się liczyć z ryzykiem przeszukania. Kto i na jakiej podstawie może przeszukać pomieszczenie? Kto może być przy tym obecny? W jakich godzinach może się odbyć przeszukanie? Co się dzieje ze znalezionymi przedmiotami? I czy samo przeszukanie można zaskarżyć?

Przeszukanie jest jedną z najistotniejszych czynności wykrywczych w toku postępowania karnego. Stanowi ono środek przymusu, godzący m.in. w konstytucyjne prawo do nietykalności osobistej, nienaruszalności mieszkania oraz własności. Może też kolidować z prowadzoną przez przedsiębiorców działalnością gospodarczą.

Przeszukanie przeprowadza się w celu wykrycia lub zatrzymania albo przymusowego doprowadzenia osoby podejrzanej, jak również w celu znalezienia rzeczy mogących stanowić dowód w sprawie lub podlegających zajęciu w postępowaniu karnym. Służy ono zatem przede wszystkim odnalezieniu osoby, którą organy postępowania podejrzewają o popełnienie przestępstwa lub przestępstwa skarbowego, odnalezieniu dowodów w sprawie lub odnalezieniu rzeczy, na których mogą zostać zabezpieczone sankcje o charakterze finansowym lub roszczenia pokrzywdzonego.

Przeszukanie może dotyczyć pomieszczeń (np. biur, hali produkcyjnych), innych miejsc (np. samochodów) oraz osób, ich odzieży i podręcznych przedmiotów¹. W tym artykule skupimy się na przeszukaniu pomieszczeń, jako że ma ono szczególne znaczenie dla przedsiębiorców.

Przeszukania może dokonać prokurator albo na polecenie sądu lub prokuratora Policja, a w wypadkach wskazanych w ustawie także inny organ (np. Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Centralne Biuro Antykorupcyjne, Krajowa Administracja Skarbowa). Praktyka pokazuje, że najczęściej przeszukania dokonywane są na etapie postępowania przygotowawczego przez organy nieprokuratorskie. O przeszukaniu dokonywanym przez niektóre organy regulacyjne pisaliśmy tutaj.

Podstawa przeszukania

Podmiotowi, u którego ma nastąpić przeszukanie, organ mający przeprowadzić przeszukanie okazuje postanowienie sądu lub prokuratora o przeszukaniu i zatrzymaniu rzeczy.

W wypadkach niecierpiących zwłoki, jeśli postanowienie sądu lub prokuratora nie mogło zostać wydane, organ, który dokonuje przeszukania, zamiast postanowienia okazuje nakaz kierownika swojej jednostki lub legitymację służbową. W takim przypadku organ niezwłocznie zwraca się do sądu lub prokuratora o zatwierdzenie przeszukania. Podmiot, u którego dokonano przeszukania, ma prawo zgłosić do protokołu żądanie doręczenia odpisu postanowienia w tym przedmiocie. O prawie tym podmiot ten winien być pouczony. Postanowienie w przedmiocie zatwierdzenia przeszukania doręcza się wskazanemu podmiotowi w ciągu 7 dni od daty czynności przeszukania.

W przypadku przeszukania pomieszczeń lub innych miejsc osobę, u której ma nastąpić przeszukanie, przed rozpoczęciem tej czynności organy zawiadamiają o jej celu i wzywają ją do wydania poszukiwanych przedmiotów. Jeśli osoba ta wyda poszukiwane przedmioty, organy powinny odstąpić od przeszukania². W innym przypadku poszukiwanie zostanie przeprowadzone.

Kto może być obecny podczas przeszukania?

Podczas przeszukania mogą być obecne: osoba, u której dokonuje się przeszukania, osoba wskazana przez tego, u którego dokonuje się przeszukania (o ile nie uniemożliwia to przeszukania albo nie utrudnia go w istotny sposób) oraz osoba przybrana przez prowadzącego czynność. Warto pamiętać, że w przeszukaniu może uczestniczyć również pełnomocnik podmiotu, u którego dokonuje się przeszukania (przykładowo pełnomocnik spółki, w siedzibie której organy przeprowadzają przeszukanie).

W przypadku nieobecności przy przeszukaniu osób uprawnionych (np. właściciela lub najemcy lokalu) organ przeprowadzający przeszukanie obowiązany jest przywołać przynajmniej jednego dorosłego domownika lub sąsiada.

Przeszukanie (podobnie jak zatrzymanie rzeczy) powinno być dokonane zgodnie z celem tej czynności, z zachowaniem umiaru i poszanowania godności osób, których czynność ta dotyczy, jak również bez wyrządzania niepotrzebnych szkód i dolegliwości.

Kiedy można dokonać przeszukania?

Pora, w której może zostać przeprowadzone przeszukanie pomieszczeń, uzależniona jest od charakteru tego pomieszczenia.

Przeszukania zamieszkałych pomieszczeń (np. mieszkań, domów czy obiektów, „w których stale lub okresowo ktoś przebywa”³) można dokonać co do zasady w porze dziennej, tj. od godziny 6 rano do godziny 22 wieczorem. Przeszukanie takich pomieszczeń w porze nocnej (tj. od godziny 22 wieczorem do godziny 6 rano) można przeprowadzić tylko w wypadkach niecierpiących zwłoki. Jeśli przeszukanie zostało rozpoczęte w porze dziennej, można je kontynuować pomimo nastania pory nocnej. Odmiennie jest w przypadku pomieszczeń ogólnodostępnych (np. kin, restauracji) oraz służących do przechowywania przedmiotów (np. przechowalni bagażu)⁴, jako że mogą być one przeszukiwane niezależnie od pory (pomijamy tu problematykę przeszukania pomieszczeń lub miejsc zamkniętych, należących do instytucji państwowych lub samorządowych oraz pomieszczeń zajętych przez wojsko).

Co się dzieje z wydanymi lub znalezionymi przedmiotami?

W razie dobrowolnego wydania poszukiwanych przedmiotów albo w przypadku ich znalezienia po przeprowadzeniu przeszukania organ przeprowadzający przeszukanie dokonuje ich oględzin oraz sporządza ich spis i opis. Przedmioty takie organ zabiera albo oddaje na przechowanie osobie godnej zaufania (może być nią również podmiot, który wydał rzeczy albo u którego je znaleziono⁵) z zaznaczeniem obowiązku ich przedstawienia na każde żądanie organu prowadzącego postępowanie. Analogicznie postępuje się ze znalezionymi w toku przeszukania przedmiotami, które mogą stanowić dowód innego przestępstwa, podlegać przepadkowi lub których posiadanie jest zabronione.

Wydane lub znalezione w toku przeszukania pisma lub inne dokumenty mogą zawierać informacje objęte tajemnicą przedsiębiorstwa. Jeśli osoba, u której dokonano zatrzymania rzeczy lub u której przeprowadza się przeszukanie, oświadczy, że dane pismo lub dokument zawiera takie informacje, organ przeprowadzający czynność obowiązany jest włożyć pismo lub dokument do opieczętowanego opakowania i niezwłocznie przekazać je w tym opakowaniu prokuratorowi lub sądowi. Tajemnica przedsiębiorstwa kwalifikowana jest jako inna tajemnica prawnie chroniona⁶, a organ przeprowadzający czynność nie może pisma lub dokumentu ją zawierającego odczytywać. Opisany tryb postępowania nie obowiązuje, jeśli posiadaczem pisma lub dokumentu zawierającego tajemnicę przedsiębiorstwa jest osoba podejrzana o popełnienie przestępstwa.

Osobie zainteresowanej (przykładowo tej, która wydała przedmiot, albo tej, od której go odebrano albo u której go znaleziono⁷) organ przeprowadzający postępowanie natychmiast wręcza pokwitowanie, w którym stwierdza się, jakie przedmioty i przez kogo zostały zatrzymane.

Czy można zaskarżyć przeszukanie?

Z przeszukania sporządzany jest protokół, w którym ujmuje się m.in. dokładną listę zatrzymanych rzeczy oraz w miarę potrzeby ich opis. Osoby uczestniczące w czynności przeszukania, podpisując protokół, mogą zgłosić jednocześnie zarzuty co do jego treści, w tym zwłaszcza odnośnie do przebiegu czynności przeszukania. Zarzuty takie należy zawrzeć w protokole wraz z oświadczeniem osoby wykonującej czynność protokołowaną.

Na postanowienie dotyczące przeszukania oraz na czynność przeprowadzenia przeszukania (podobnie jak na postanowienie dotyczące zatrzymania rzeczy i na czynność zatrzymania rzeczy) przysługuje zażalenie. W postępowaniu przygotowawczym rozpoznaje je sąd rejonowy, w okręgu którego prowadzone jest postępowanie. W przypadku postanowień wydanych przez sąd w toku postępowaniu jurysdykcyjnego rozpoznaje je sąd wyższego rzędu.

Osoba uprawniona może też wnieść o zwrot zatrzymanych rzeczy, wykazując ich zbędność dla postępowania karnego.

Czy można się do tego jakoś przygotować?

Przeszukanie pomieszczeń może czasowo zakłócić codzienny rytm funkcjonowania przedsiębiorcy. W toku przeszukania zatrzymane mogą bowiem zostać rzeczy lub dokumenty przydatne lub niezbędne w regularnej działalności biznesowej. Przeszukanie jest zatem nie tylko czynnością wykrywczą, ale i środkiem przymusu niosącym określoną dolegliwość. Może ono dotknąć również uczciwych przedsiębiorców, których biznesowa droga przecięła się z tą, którą podążał nieuczciwy kontrahent.

Niektóre podmioty wdrażają wewnętrzne procedury postępowania na wypadek przeszukania (tzw. dawn raid procedures). W procedurach takich m.in. wyznacza się osoby odpowiedzialne za współpracę z organami w toku przeszukania, określa sposób przekazania poszczególnych rodzajów rzeczy i dokumentów oraz sposób dokumentowania przebiegu przeszukania, wskazuje, jakie osoby powinny zostać zawiadomione o przeszukaniu oraz wskazuje, jak pracownicy podmiotu, u którego dokonuje się przeszukania, powinni się zachować w obliczu takich zdarzeń. Jasne określenie zasad postępowania w przypadkach przeszukań może usprawnić współpracę z organami ścigania, zapewnić właściwy przebieg pracy w miejscu przeszukania oraz ograniczyć chaos organizacyjny. Również w tym przypadku compliance wykazuje bliskie związki z prawem karnym.

Jakub Znamierowski, praktyka karna kancelarii Wardyński i Wspólnicy