Prawo restrukturyzacyjne i nowelizacja Prawa upadłościowego – zakres i istota zmian | Co do zasady

1 stycznia 2016 r. wchodzi w życie zasadnicza część przepisów ustawy z dnia 15 maja 2015 r. Prawo restrukturyzacyjne. Będzie ona stanowić jeden z istotnych fundamentów prawa gospodarczego w Polsce, umożliwiając skuteczne przeprowadzenie restrukturyzacji niewypłacalnego przedsiębiorcy. 

Prawo restrukturyzacyjne reguluje zasady prowadzenia przez sądy restrukturyzacyjne czterech autonomicznych procedur restrukturyzacyjnych. Wprowadza też szereg bardzo istotnych zmian do ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze, która od 1 stycznia 2016 r. będzie nosiła nazwę Prawo upadłościowe. Poza tym nowelizacja wprowadza ważne zmiany do Kodeksu spółek handlowych i szeregu innych ustaw.

Potrzeba zmian przepisów Prawa upadłościowego i naprawczego była podkreślana wielokrotnie. W literaturze prawa zwracano uwagę na przewlekłość i nieefektywność postępowań upadłościowych, wadliwe skonstruowanie przepisów prawa naprawczego praktycznie wykluczające możliwość skutecznego przeprowadzenia tego postępowania, zbyt rygorystyczne sformułowanie przepisów o niewypłacalności przedsiębiorców, a także brak zagwarantowania wierzycielom możliwości rozstrzygania o istotnych sprawach dotyczących przedsiębiorstwa prowadzonego przez niewypłacalnego dłużnika.

Na dysfunkcje postępowań upadłościowych prowadzonych w Polsce wskazywały również statystyki Ministerstwa Sprawiedliwości i prowadzone badania naukowe¹. Zgodnie z nimi w latach 2004 – 2012 zgłoszono w Polsce ponad 36 tysięcy wniosków o otwarcie postępowań upadłościowych likwidacyjnych i postępowań upadłościowych z możliwością zawarcia układu, z czego blisko połowa została prawomocnie odrzucona. Upadłość została ogłoszona wobec 6 519 przedsiębiorców, z czego tylko w 1 164 przypadkach była to upadłość z możliwością zawarcia układu. W latach 2004 – 2010 układy zostały zatwierdzone prawomocnie jedynie w 21 sprawach! Na dodatek postępowania upadłościowe umożliwiały zaspokojenie niewiele ponad 10% zgłoszonych wierzytelności, a średnio 1/3 środków masy upadłości pochłaniały koszty prowadzenia postępowania².

Celem omawianej nowelizacji było więc przezwyciężenie problemów dostrzeżonych w związku z funkcjonowaniem poprzednio obowiązującego prawa.

Poniżej przedstawiamy zasadnicze obszary zmian.

Cztery autonomiczne typy postępowań restrukturyzacyjnych

Nowe prawo restrukturyzacyjne wprowadza cztery nowe typy postępowań: postępowanie o zatwierdzenie układu, przyspieszone postępowanie układowe, postępowanie układowe oraz postępowanie sanacyjne. Ustawa przewiduje również nową instytucję w postaci układu częściowego. Będzie mógł on być zawierany w postępowaniach restrukturyzacyjnych z wybraną grupą lub grupami wierzycieli.

Sama idea wyodrębnienia przepisów dotyczących postępowań restrukturyzacyjnych w osobnej ustawie oraz poddania postępowań restrukturyzacyjnych jurysdykcji sądów restrukturyzacyjnych, a nie upadłościowych, związana jest z konsekwentnie prowadzonymi działaniami ustawodawczymi zmierzającymi do oddzielenia postępowań restrukturyzacyjnych od postępowania upadłościowego. Postępowania restrukturyzacyjne mają nie stygmatyzować dłużnika odium upadłości. Zyskają też one priorytet względem postępowania upadłościowego, które ma się toczyć tylko w przypadku fiaska postępowań restrukturyzacyjnych. Chodzi o to, aby niewypłacalność dłużnika nie prowadziła nieodzownie do dekompozycji prowadzonego przez niego przedsiębiorstwa, co jest w żywotnym interesie polskiej gospodarki.

• Postępowanie o zatwierdzenie układu

W ramach postępowania o zatwierdzenie układu wierzyciele będą mogli porozumieć się z dłużnikiem bez konieczności otwierania postępowania sądowego. Restrukturyzacja przedsiębiorstwa dłużnika będzie prowadzona pozasądowo aż do momentu złożenia wniosku o zatwierdzenie zawartego już układu. Postępowanie o zatwierdzenie układu ma umożliwić restrukturyzację przedsiębiorstwa dłużnika bez narażania go na ryzyko, że informacja o powstaniu stanu niewypłacalności przerwie cykl dostaw, produkcji i sprzedaży. Jeśli prawa dostawców i odbiorców nie są naruszane, dowiedzą się oni o powstaniu stanu niewypłacalności dłużnika dopiero po zatwierdzeniu układu. Ułatwi to prowadzenie dużych procesów restrukturyzacyjnych, które obejmują wyłącznie restrukturyzację wierzytelności finansowych i innych znacznych wierzytelności, a nie dotyczą wierzytelności handlowych przysługujących często grupie tak licznych wierzycieli, że nie sposób ze względów praktycznych zawrzeć z nimi wszystkimi układ (patrz również artykuł Postępowanie o zatwierdzenie układu).

• Postępowanie układowe i przyspieszone postępowanie układowe

Przyspieszone postępowanie układowe umożliwi przeprowadzenie uproszczonego postępowania restrukturyzacyjnego, nie obejmującego etapu zgłaszania sprzeciwów wierzycieli do listy wierzytelności (o ile wierzytelności sporne nie przekraczają w sumie 15% kwoty wszystkich wierzytelności uprawniających do głosowania nad układem). Przewiduje się, że przyspieszone postępowanie układowe będzie trwało ok. 2-3 miesięcy. Co nie mniej istotne, postępowania układowe niebędące postępowaniami przyspieszonymi będą wszczynane wyłącznie w przypadku istnienia znacznej co do kwoty liczby wierzytelności spornych.

• Postępowanie sanacyjne

Postępowanie sanacyjne, które jest nowością w polskim porządku prawnym, łączy cechy postępowania układowego i upadłościowego. Będzie ono mogło zostać skutecznie otwarte pomimo wcześniejszego niepowodzenia w zawieraniu układu pomiędzy dłużnikiem a wierzycielami. Jest to ważna zmiana, gdyż dotychczas skutkiem niepowodzenia w zawieraniu układu z wierzycielami było zawsze otwarcie postępowania upadłościowego likwidacyjnego. Co istotne, wszczęcie postępowania sanacyjnego będzie skutkowało odebraniem dłużnikowi zarządu nad prowadzonym przez niego przedsiębiorstwem. Celem postępowania sanacyjnego jest restrukturyzacja przedsiębiorstwa niewypłacalnego dłużnika przed przystąpieniem do pierwszej lub kolejnej próby zawarcia układu pomiędzy dłużnikiem i wierzycielami (patrz również artykuł Postępowanie sanacyjne).

• Układ częściowy

Możliwość zawierania układów częściowych uprości proces osiągania układu w przypadku, gdy jego postanowieniami ma zostać objęta jedynie wybrana grupa (lub wybrane grupy) wierzycieli.

Uproszczenie przebiegu postępowań sądowych wszczynanych w obliczu niewypłacalności dłużnika

Kolejne zmiany mają na celu zdynamizowanie postępowań toczonych w obliczu niewypłacalności dłużnika. Prawo restrukturyzacyjne upraszcza postępowania sądowe związane z niewypłacalnością dłużnika i ogranicza liczbę faz niezbędnych do zakończenia części istotnych postępowań sądowych. W tym celu nowelizacja wprowadza liczne i krótkie terminy instrukcyjne dla sądu, sędziego-komisarza, nadzorcy sądowego i zarządcy.

Warto też zaznaczyć, że w postępowaniach restrukturyzacyjnych ustalanie spisu wierzytelności będzie odbywało się co do zasady na podstawie dokumentów dłużnika, bez zgłoszeń wierzytelności. Samo zaś wyznaczenie terminu zgromadzenia wierzycieli w celu głosowania układu będzie mogło nastąpić pomimo nierozpoznania sprzeciwów co do listy wierzytelności, jeżeli sprzeciwy dotyczą nie więcej niż 15% łącznej kwoty wszystkich wierzytelności objętych postępowaniem restrukturyzacyjnym. W postępowaniu dotyczącym sprzeciwu do listy wierzytelności wprowadzone zostaną liczne ograniczenia dowodowe.

Etap zgłaszania przez wierzycieli sprzeciwów co do listy wierzytelności zostanie w całości pominięty w ramach postępowania o zatwierdzenie układu i przyspieszonego postępowania układowego. W przyspieszonym postępowaniu układowym wierzyciele nieobjęci listą wierzytelności będą dopuszczani do udziału w zgromadzeniu wierzycieli zwołanym w celu przyjęcia układu na podstawie rozstrzygnięć sędziego-komisarza podejmowanych na zgromadzeniu. W postępowaniu o zatwierdzenie układu wierzycielom pominiętym przy głosowaniu nad układem służyło będzie wyłącznie zażalenie na zatwierdzenie układu.

Fundamentalną zmianą zasadniczo zwiększającą zdolność dłużników do zawierania układów z wierzycielami będzie to, że przyjęcie układu nastąpi wówczas, gdy opowie się za nim większość głosujących wierzycieli reprezentujących dwie trzecie łącznej sumy wierzytelności uczestniczących w głosowaniu. Dotychczasowe przepisy w tym względzie były znacznie bardziej rygorystyczne i tak samo ustalone większości odnosiły się do ogólnej kwoty wierzytelności uprawnionych do głosowania nad zatwierdzeniem układu, choćby dani wierzyciele nie uczestniczyli w akcie głosowania.

Co równie fundamentalne, biorąc pod uwagę dotychczasową przewlekłość postępowań upadłościowych, w znowelizowanym postępowaniu upadłościowym syndyk zobowiązany będzie do podejmowania działań umożliwiających zakończenie likwidacji w ciągu 6 miesięcy od dnia ogłoszenia upadłości (sic!). Spis inwentarza i oszacowanie mają być sporządzone w terminie jednego miesiąca od ogłoszenia upadłości dłużnika.

Sędzia-komisarz i nadzorca sądowy albo zarządca będą mogli porozumiewać się w sprawach dotyczących postępowania bezpośrednio oraz z użyciem środków bezpośredniego przekazu informacji.

Należy przewidywać, że przyspieszone postępowanie układowe będzie trwało ok. 2 miesięcy. Jeśli przewidywane jest wsparcie organu publicznoprawnego, okres ten może wydłużyć się o 1-2 miesiące.

Nowy balans praw dłużnika, wierzycieli i innych uczestników postępowań sądowych toczonych w obliczu niewypłacalności dłużnika

Prawo restrukturyzacyjne zawiera szereg postanowień zwiększających wpływ wierzycieli na przebieg postępowań sądowych związanych z niewypłacalnością dłużnika, jednocześnie ograniczając rolę sądu i sędziego-komisarza.

Warto podkreślić, że wierzyciele będą mogli skutecznie domagać się powołania rady wierzycieli, a ich wniosek będzie zobowiązywał sędziego-komisarza do stosownego działania. Dodatkowo sędzia-komisarz będzie zobowiązany powołać na członka rady wierzycieli wierzyciela wskazanego przez wierzycieli posiadających 20% wierzytelności uprawniających do udziału w postępowaniu toczonym w obliczu niewypłacalności dłużnika. Na takich samych zasadach sędzia-komisarz będzie zobowiązany do zmiany składu rady wierzycieli. Wierzyciele posiadający 30% wierzytelności będą mogli wraz z dłużnikiem złożyć wniosek o wyznaczenie albo zmianę nadzorcy sądowego i zarządcy, wskazując konkretną osobę do pełnienia istotnych funkcji. Tożsame działania przyznano radzie wierzycieli, przy czym uprawnienia rady w tym względzie nie są zależne od współdziałania dłużnika.

Zwiększenie wpływu wierzycieli lub rady wierzycieli na tok postępowań związanych z niewypłacalnością dłużnika będzie się łączyło z ograniczeniem prawa do samodzielnego i wiążącego rozstrzygania o istotnych sprawach przez sąd upadłościowy lub sędziego-komisarza.

Pomimo że Prawo restrukturyzacyjne oparte jest na zasadzie wzmocnienia pozycji wierzycieli w toku postępowań toczonych w obliczu niewypłacalności dłużnika, część praw wierzycieli została ograniczona. Dotyczy to przede wszystkim pewnego ograniczenia praw wierzycieli rzeczowych, których uprzywilejowana pozycja częstokroć wykluczała możliwość skutecznej restrukturyzacji przedsiębiorstwa dłużnika.

Otwarcie postępowań restrukturyzacyjnych nie będzie ograniczało wierzycieli rzeczowych w prowadzeniu egzekucji przeciwko dłużnikowi, ale będą mogli ją prowadzić tylko w odniesieniu do przedmiotu zabezpieczenia rzeczowego. Jeszcze dalej idące skutki będzie miało otwarcie postępowania sanacyjnego, które zawiesi wszelkie postępowania egzekucyjne, również te prowadzone z przedmiotu zabezpieczenia rzeczowego.

Dotychczas wierzyciele rzeczowi, których prawa były w pełni zabezpieczone, często przejawiali niechęć do jakichkolwiek rozmów na temat restrukturyzacji przedsiębiorstwa dłużnika. Nowe przepisy Prawa restrukturyzacyjnego mogą wyeliminować tę przeszkodę. Umożliwiają one objęcie praw wierzyciela rzeczowego układem częściowym nawet bez jego zgody, o ile dłużnik przedstawi takiemu wierzycielowi propozycje układowe przewidujące pełne zaspokojenie albo zaspokojenie w stopniu nie niższym od tego, jakiego wierzyciel może się spodziewać w przypadku dochodzenia wierzytelności z przedmiotu zabezpieczenia (hipoteki, zastawu albo zastawu rejestrowego).

Zmiany w zasadach podziału funduszy masy upadłości

W myśl znowelizowanych przepisów Prawa upadłościowego najwyższe pierwszeństwo zaspokojenia zyskują należności powstałe w postępowaniu restrukturyzacyjnym z czynności zarządcy albo należności powstałe z czynności dłużnika dokonanych po otwarciu postępowania restrukturyzacyjnego. W ten sposób uprzywilejowane zostaną wierzytelności banków, wynikające z nowego finansowania, które może zostać udzielone dłużnikowi w okresie od dnia otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego do dnia zatwierdzenia układu, a także inne należności restrukturyzacyjne.

Równocześnie uprzywilejowany charakter straci zdecydowana większość należności publicznoprawnych. Ograniczenie uprzywilejowania polegać będzie na zawężeniu zakresu publicznoprawnych należności uprzywilejowanych do składek na ubezpieczenia społeczne za trzy ostatnie lata przed ogłoszeniem upadłości oraz całkowitym zniesieniu uprzywilejowania wszystkich pozostałych należności publicznoprawnych, w tym należności podatkowych.

Zmiana definicji stanu niewypłacalności przedsiębiorcy i zasad odpowiedzialności za terminowe złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości

Prawo restrukturyzacyjne wprowadza bardziej elastyczne pojęcie stanu niewypłacalności przedsiębiorcy.

Dotychczasowe przepisy łączyły stan niewypłacalności przedsiębiorcy z niewykonaniem przez dłużnika zobowiązań pieniężnych w przewidzianym do tego terminie albo z przewyższeniem przez zobowiązania dłużnika wartości jego majątku, choćby dłużnik terminowo wykonywał swoje zobowiązania. Praktyka wskazała, że dotychczasowe przepisy nazbyt rygorystycznie definiowały przesłanki powstania stanu niewypłacalności, jako że niewypłacalnymi stawali się przedsiębiorcy, którzy naruszyli termin zapłaty wierzytelności przysługujących choćby dwóm wierzycielom nawet o jeden dzień albo którzy w wyniku intensywnej działalności inwestycyjnej lub zmian rynkowych w wartości aktywów choćby nieznacznie i krótkotrwale odnotowali negatywną wartość kapitałów własnych. To zaś doprowadziło do sytuacji, że znaczna liczba przedsiębiorców prowadzących niezakłóconą działalność gospodarczą była w świetle prawa niewypłacalna.

Przepisy Prawa restrukturyzacyjnego łączą stan niewypłacalności z niemożnością spełnienia ciążących na przedsiębiorcy zobowiązań pieniężnych albo z utrzymywaniem się stanu, w którym zobowiązania przekraczają wartość majątku przedsiębiorcy, przez ponad 24 miesiące. Ustawa wprowadza też system domniemań, które określają, po jakim okresie brak płatności zobowiązań albo utrzymywanie się niekorzystnej bilansowej relacji zobowiązań i majątku będzie skutkowało uznaniem, że powstał stan niewypłacalności. Domniemania te będą możliwe do obalenia. Wydaje się, że takie zdefiniowanie stanu niewypłacalności przedsiębiorców pozwoli odróżnić przejściowe trudności od rzeczywistych problemów i pozostawi czas niezbędny na to, by przedsiębiorstwa wymagające restrukturyzacji mogły wypracować przemyślany plan naprawczy.

Co istotne, odpowiedzialność za zobowiązania niewypłacalnego dłużnika ciążąca dotychczas na członkach zarządu, którzy nie zgłosili na czas wniosku o ogłoszenie upadłości, zostaje rozciągnięta na wszystkie osoby, które na podstawie ustawy, umowy spółki lub statutu mają prawo do prowadzenia spraw dłużnika i do jego reprezentowania, samodzielnie lub łącznie z innymi osobami, jeżeli naruszą swe zobowiązanie do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości dłużnika.

Sąd i pozasądowe organy postępowań restrukturyzacyjnych i upadłościowych

Postępowania restrukturyzacyjne toczyły się będą przed sądami restrukturyzacyjnymi, którymi będą sądy rejonowe – gospodarcze orzekające w składzie jednego sędziego zawodowego. Sprawy upadłościowe będą rozpatrywane przez sądy upadłościowe, którymi będą sądy rejonowe – gospodarcze orzekające w składzie trzech sędziów zawodowych.

W przypadku otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego sąd upadłościowy nie będzie mógł ogłosić upadłości dłużnika aż do prawomocnego zakończenia albo umorzenia postępowania restrukturyzacyjnego. Jeśli złożony zostanie zarówno wniosek o otwarcie postępowania restrukturyzacyjnego, jak i wniosek o ogłoszenie upadłości, w pierwszej kolejności rozpatrzony zostanie wniosek o otwarcie postępowania restrukturyzacyjnego.

Prawo restrukturyzacyjne powołuje do życia nowy zawód licencjonowany, którym jest doradca restrukturyzacyjny. Od 1 stycznia 2016 r. osoby posiadające licencję doradcy restrukturyzacyjnego będą działać na gruncie Prawa upadłościowego w roli syndyków. Na gruncie Prawa restrukturyzacyjnego doradcy restrukturyzacyjni będą pełnili rolę doradców układu czuwających nad prawidłowością procesu zbierania głosów w postępowaniu o zatwierdzenie układu; będą też opiniować na potrzeby sądu restrukturyzacyjnego możliwość wykonania układu przez dłużnika. W postępowaniach restrukturyzacyjnych będą też pełnili funkcję nadzorców i zarządców bądź to sprawując nadzór nad zarządem, bądź też (w postępowaniu sanacyjnym) sprawując zarząd nad przedsiębiorstwem niewypłacalnego dłużnika. Dotychczasowe licencje syndyków staną się z mocy prawa licencjami doradców restrukturyzacyjnych.

Co istotne, Prawo restrukturyzacyjne redefiniuje dotychczasowe zasady ustalania wynagrodzeń syndyka, zmierzając do tego, by promowały one efektywność i sprawne prowadzenie postępowań restrukturyzacyjnych oraz postępowania upadłościowego przy udziale doradców restrukturyzacyjnych. Przepisy te są nakierowane na zniesienie barier, które dotychczas ograniczały pełną profesjonalizację zawodów syndyka.

Centralny Rejestr Restrukturyzacji i Upadłości

Obwieszczenia dokonywane w związku z tokiem postępowań restrukturyzacyjnych i postępowania upadłościowego, a także wszelkie inne istotne informacje będą publikowane elektronicznie w Centralnym Rejestrze Restrukturyzacji i Upadłości, który powstanie 1 lutego 2018 r.

W rejestrze tym będą publikowane uchwały rady wierzycieli, spisy wierzytelności w postępowaniach restrukturyzacyjnych, wszelkie postanowienia wydane przez sąd restrukturyzacyjny albo upadłościowy, a także postanowienia sędziego-komisarza. Za pośrednictwem tego rejestru będzie też mogło następować zgłaszanie wierzytelności w postępowaniu upadłościowym. W efekcie informacje na temat biegu postępowań związanych z niewypłacalnością dłużnika dostępne będą centralnie i nie będzie trzeba ich poszukiwać po rozsianych po całej Polsce sądach upadłościowych.

Opisane przepisy Prawa restrukturyzacyjnego (poza przepisami dotyczącymi Centralnego Rejestru Restrukturyzacji i Upadłości) wchodzą w życie 1 stycznia 2016 r.

Przepisy Prawa restrukturyzacyjnego i znowelizowanego Prawa upadłościowego o skutkach wszczęcia postępowania co do osoby, majątku i zobowiązań dłużnika lub upadłego stosuje się również do zdarzeń prawnych, które miały miejsce przed dniem wejścia w życie ustawy.

W sprawach, w których przed dniem wejścia w życie Prawa restrukturyzacyjnego wpłynął wniosek o ogłoszenie upadłości, stosuje się przepisy dotychczasowe.

Krzysztof Libiszewski, praktyka prawa korporacyjnego i transakcji kancelarii Wardyński i Wspólnicy