Prawa własności intelektualnej - krótki przewodnik
Otaczają nas zmaterializowane rezultaty twórczości artystycznej, naukowej czy wynalazczej, do których prawa podlegają ochronie prawnej. Ochrona ta rekompensuje uprawnionemu włożony trud, a w efekcie stymuluje rozwój kulturowy i gospodarczy.
Prawa własności intelektualnej to zbiorcze pojęcie obejmujące zasadniczo dwie kategorie: prawo autorskie i prawa własności przemysłowej. Wspólną cechą tych praw jest niematerialny charakter dóbr, których dotyczą, oraz ich terytorialna ochrona. Kolejnym wyróżnikiem poszczególnych praw jest sposób ich powstania.
Przedmiotem ochrony prawa autorskiego jest utwór. Dla powstania tej ochrony niezbędne jest nadanie utworowi formy, jego zmaterializowanie, np. w formie książki czy płyty CD. Przepisy nie uzależniają powstania ochrony prawnoautorskiej od jakkolwiek rozumianego wymogu rejestracji. Dodatkowo prawo autorskie wyróżnia się dzięki istnieniu chronionego pierwiastka więzi między twórcą a jego utworem. Więź twórcy z utworem, czyli prawa osobiste twórcy do utworu, są niezbywalne, a ich ochrona jest nieograniczona w czasie. Na prawa autorskie obok praw osobistych twórcy składają się także prawa majątkowe. Co do zasady powstają one na rzecz twórcy, ale ponieważ są zbywalne, w praktyce rynkowej są przenoszone na podmioty profesjonalnie udostępniające utwory szerokiej publiczności, tj. wydawców, producentów etc. Ochrona majątkowych praw autorskich jest ograniczona w czasie i obecnie trwa przez cały okres życia twórcy i 70 lat po jego śmierci.
Druga grupa praw to prawa własności przemysłowej, których rejestracja – co do zasady – jest niezbędna. Na podstawie ustawy Prawo własności przemysłowej zalicza się do nich patenty na wynalazki, prawa ochronne na wzory użytkowe i znaki towarowe, prawa wynikające z rejestracji wzorów przemysłowych, oznaczeń geograficznych oraz topografii układów scalonych. Prawa te dają uprawnionemu wyłączny monopol na ich zarobkowe lub zawodowe wykorzystanie na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej. Z kolei ich naruszenie polega na wejściu przez osoby trzecie bez zgody uprawnionego w obręb tego monopolu. Ochrona praw własności przemysłowej co do zasady jest ograniczona w czasie. Wyjątkami są tu oznaczenia geograficzne i – w praktyce – znaki towarowe, których ochrona może być przedłużana bez ograniczeń.
W przypadku naruszenia bądź istnienia groźby naruszenia praw własności przemysłowej ochrony można dochodzić w postępowaniu cywilnym. Konstrukcja środków ochrony cywilnoprawnej jest podobna zarówno dla praw autorskich, jak i dla praw własności przemysłowej.
Przede wszystkim w sytuacji, gdy naruszenie jeszcze trwa, bądź gdy uprawniony dostrzega realną groźbę zaistnienia naruszenia, można żądać zaniechania tego typu działań, żądając ich zaprzestania, lub w drugiej z opisanych sytuacji – żądając ich niepodejmowania. Roszczenie o zaniechanie działań naruszających jest podstawowym środkiem ochrony przy naruszeniach tego typu praw. Jego celem jest przerwanie naruszenia, którego kontynuowanie mogłoby doprowadzić do negatywnych, nieodwracalnych skutków, takich jak np. rozwodnienie renomy znaku towarowego.
Można także wnosić o usunięcie skutków naruszenia. Zarówno w przypadku naruszenia praw autorskich, jak i praw własności przemysłowej uprawniony może żądać podania do wiadomości publicznej wyroku w całości lub w części. Powyższe roszczenia przysługują niezależnie od winy naruszyciela. Tak samo jest w przypadku wydania bezpodstawnie uzyskanych korzyści.
W sytuacji, gdy naruszenie jest zawinione, uprawniony może – oprócz wyżej wskazach roszczeń – podnieść roszczenia odszkodowawcze na zasadach ogólnych albo jako zryczałtowanego wynagrodzenia. Także przy zawinionym naruszeniu praw autorskich uprawniony może wnosić o zapłatę przez naruszyciela określonej sumy pieniężnej na rzecz Funduszu Promocji Twórczości.
Nie można zapominać o możliwości wystąpienia, także przed wytoczeniem powództwa o naruszenie praw własności intelektualnej, z wnioskiem o zabezpieczenie dowodów lub roszczeń dochodzonych w pozwie. W przypadku naruszenia prawa autorskiego i praw ochronnych na znak towarowy można również sięgnąć po środki ochrony karnej.
Uprawnionym przysługują także środki ochrony celnej, która ma zastosowanie do towarów podrobionych (tj. opatrzonych identycznym znakiem jak znak zarejestrowany) oraz towarów pirackich (tj. naruszających prawa autorskie), a także naruszających prawa do wzorów przemysłowych, chronionych patentem wynalazków, nazw pochodzenia, nazw geograficznych i nowych odmian roślin.
Warto także pamiętać, że naruszenie praw własności intelektualnej może być jednocześnie zakwalifikowane jako czyn nieuczciwej konkurencji bądź naruszenie uczciwych praktyk rynkowych. Istnieje wtedy możliwość dochodzenia kumulatywnej ochrony, np. z tytułu naruszenia praw do znaku towarowego i popełnienia czynu nieuczciwej konkurencji.
Ewa Górnisiewicz-Kaczor, Zespół Własności Intelektualnej kancelarii Wardyński i Wspólnicy
