Pożyczki wspólników i inne transakcje z podmiotami powiązanymi
Nowe Prawo restrukturyzacyjne wprowadza całkowicie nowe podejście do traktowania pożyczek udzielanych przez wspólników spółkom kapitałowym, wobec których następnie ogłoszono upadłość. Zmieniają się także następstwa zawierania innych transakcji niewypłacalnego dłużnika z podmiotami powiązanymi.
Obecnie art. 14 § 3 Kodeksu spółek handlowych przewiduje, że wierzytelność wspólnika albo akcjonariusza z tytułu pożyczki udzielonej spółce kapitałowej ulega automatycznej konwersji na jego wkład do spółki, jeśli w terminie dwóch lat od dnia zawarcia umowy pożyczki ogłoszono upadłość tej spółki. Wraz z wejściem w życie Prawa restrukturyzacyjnego artykuł ten zostanie uchylony.
Ponadto od 1 stycznia 2016 r. zmienione zostaną postanowienia art. 342 ust. 1 Prawa upadłościowego określające kolejność zaspokajania wierzycieli niezabezpieczonych rzeczowo w postępowaniu upadłościowym. Zgodnie z nowym brzmieniem tego przepisu należności wspólników albo akcjonariuszy z tytułu pożyczki lub innej czynności prawnej o podobnych skutkach, w szczególności dostawy towaru z odroczonym terminem płatności, powstałe w okresie pięciu lat przed ogłoszeniem upadłości będą mogły być dochodzone wraz z odsetkami w postępowaniu upadłościowym, jednakże w odrębnej, ostatniej kategorii zaspokojenia.
Pewne wątpliwości na gruncie nowej ustawy może budzić sposób traktowania pożyczek wspólnika zabezpieczonych rzeczowo. W dotychczasowym stanie prawnym sumy uzyskane z likwidacji przedmiotu zabezpieczenia były przeznaczane w pierwszej kolejności na zaspokojenie wierzycieli zabezpieczonych rzeczowo. Jednak nie dotyczyło to pożyczek wspólników zabezpieczonych rzeczowo, gdyż zrównanie takich pożyczek z wkładami na kapitał wyłączało zastosowanie którychkolwiek przepisów o zaspokajaniu wierzytelności w toku upadłości, w tym przepisów o uprzywilejowanej pozycji wierzyciela rzeczowego
Istotne przepisy Prawa upadłościowego nie ulegną zmianie od 1 stycznia 2016 r. Niemniej uchylenie art. 14 § 3 Kodeksu spółek handlowych i zachowanie w nowym brzmieniu Prawa upadłościowego wyraźnych postanowień dotyczących uprzywilejowanej pozycji wierzycieli zabezpieczonych rzeczowo sprawia, że nie jest jednoznaczne, czy uprzywilejowane traktowanie wierzytelności zabezpieczonych dotyczy także zabezpieczonych pożyczek udzielonych przez wspólników, czy też regulacja kwalifikująca wierzytelności z tytułu pożyczek wspólników do ostatniej kategorii zaspokojenia ma charakter lex specialis wobec zasad zaspokajania wierzytelności zabezpieczonych rzeczowo.
W opinii autorów niniejszego artykułu dla wykładni znowelizowanych przepisów Prawa upadłościowego istotne znaczenie ma fakt, że ustawa w nowym brzmieniu nie wyłącza wyraźnie z uprzywilejowanego traktowania wspólników będących wierzycielami zabezpieczonymi rzeczowo w sytuacji podziału przychodów ze sprzedaży przedmiotu zabezpieczenia. Dlatego też po 1 stycznia 2016 r. Prawo upadłościowe powinno być interpretowane w taki sposób, że zabezpieczone pożyczki wspólników będą korzystać z zaspokojenia z przedmiotu zabezpieczenia w pierwszej kolejności.
W tym miejscu warto podkreślić, że na mocy znowelizowanych przepisów Prawa upadłościowego zmienia się sposób traktowania pożyczek udzielanych dłużnikowi przez wspólników przy ocenie niewypłacalności. Otóż znowelizowana regulacja przewiduje, że na potrzeby ustalenia, czy ziściła się przesłanka niewypłacalności polegająca na tym, że zobowiązania pieniężne dłużnika przekroczyły wartość jego majątku, do wartości pieniężnych zobowiązań dłużnika nie będzie się wliczać między innymi jego zobowiązań wobec wspólnika albo akcjonariusza z tytułu pożyczki lub innej czynności prawnej o podobnych skutkach.
Jest to spójne z wyżej omówioną zasadą, że wierzytelności z tytułu pożyczek wspólniczych będą mogły być dochodzone w postępowaniu upadłościowym w ostatniej kolejności zaspokojenia. Z tego powodu nieuwzględnienie tych pożyczek przy ustaleniu, czy zachodzi niewypłacalność dłużnika wynikająca z przewyżki zobowiązań nad jego aktywami, nie rodzi ryzyka pokrzywdzenia pozostałych wierzycieli.
Jedynie pozornie w sprzeczności z powyższym stoi to, że pożyczki wspólników zabezpieczone rzeczowo korzystają z zaspokojenia z przedmiotu zabezpieczenia w pierwszej kolejności na równi z innymi wierzytelnościami zabezpieczonymi rzeczowo. Badając wypłacalność dłużnika, czyli porównując wartość zobowiązań dłużnika z wartością jego aktywów, bierze się bowiem pod uwagę rynkową wartość tychże aktywów. Tymczasem ustanowienie zabezpieczenia rzeczowego musi znacząco obniżać wartość rynkową obciążonych aktywów. W konsekwencji nieuwzględnianie zabezpieczonych pożyczek wspólników przy ocenie niewypłacalności dłużnika (w rozumieniu przewyżki wartości jego zobowiązań ponad wartość jego aktywów) nie rodzi ryzyka, albowiem skutek ekonomiczny takich pożyczek zostanie odzwierciedlony poprzez zmniejszenie wartości rynkowej aktywów dłużnika.
Nowe Prawo upadłościowe zawiera znowelizowane, kompleksowe przepisy regulujące zasady uznawania za nieważne lub bezskuteczne czynności prawnych dokonanych przez upadłego przed ogłoszeniem upadłości, jeżeli mogą one choćby hipotetycznie prowadzić do pokrzywdzenia wierzycieli (tzw. claw back rules regulowane w art. 127 – 131 Prawa upadłościowego). W związku ze zrównaniem traktowania zabezpieczonych pożyczek wspólników z zabezpieczonymi wierzytelnościami innych wierzycieli przepisy te będą stanowiły zabezpieczenie na gruncie Prawa upadłościowego przed działaniem dłużnika na szkodę wierzycieli przy ustanawianiu zabezpieczeń rzeczowych na rzecz wspólników. To wszystko oznacza zaś, że wobec masy upadłości skuteczność zachowają tylko takie zabezpieczenia pożyczek udzielonych przez wspólników, które pozytywnie przejdą test claw back rules. Tym samym, skoro ustanowienie takich zabezpieczeń nie prowadzi do pokrzywdzenia wierzycieli upadłego, nie ma przeszkód, aby wspólnik – wierzyciel zabezpieczony korzystał w postępowaniu upadłościowym z uprzywilejowanych zasad zaspokojenia.
Warto też odnotować, że zmiany przepisów dotyczących uznawania za nieważne lub bezskuteczne czynności prawnych dokonanych przez niewypłacalnego dłużnika przed ogłoszeniem upadłości dotyczą, poza innymi, czynności prawnych niewypłacalnego dłużnika dokonywanych z podmiotami w okresie 6 miesięcy przed datą zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości. W świetle dotychczas obowiązującego prawa wszelkie transakcje podmiotów powiązanych stawały się bezskuteczne wobec masy upadłości w dniu ogłoszenia upadłości dłużnika, choćby zostały zawarte na warunkach rynkowych i nie skutkowały pokrzywdzeniem niewypłacalnego dłużnika. Od 1 stycznia 2016 r., w wyniku nowelizacji art. 128 Prawa upadłościowego, ich wzruszenie dalej będzie możliwe, jednak ten skutek prawny nie będzie następował automatycznie, a dopiero na mocy postanowienia sędziego komisarza wydanego z urzędu lub na wniosek syndyka, chyba że druga strona istotnej czynności wykaże, że nie doszło do pokrzywdzenia wierzycieli.
Krzysztof Libiszewski, Piotr Wcisło, praktyka prawa korporacyjnego i transakcji kancelarii Wardyński i Wspólnicy
