Odpowiedzialność za wiążące polecenia w projekcie prawa holdingowego | Co do zasady

Zgodnie z rządowym projektem ustawy zmieniającej Kodeks spółek handlowych spółka dominująca będzie mogła wydawać spółce zależnej wiążące polecenia, jeśli będzie to uzasadnione interesem grupy spółek i nie staną temu na przeszkodzie przepisy szczególne. Nowe uprawnienia spółki dominującej zostały zrównoważone przepisami regulującymi jej odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną w związku z wydawaniem takich poleceń.

Czym jest wiążące polecenie

Projektowane przepisy dostosowują stan prawny do rzeczywistości obrotu gospodarczego. Zgodnie z nowymi przepisami spółka dominująca oraz spółka zależna, które uczestniczą w grupie spółek, kierują się nie tylko – jak do tej pory – wąsko pojętym interesem spółki, ale też interesem grupy spółek (więcej na temat tej nowelizacji piszemy w artykule Nowelizacja k.s.h. – prawo holdingowe). W zamyśle projektodawcy umożliwienie spółce dominującej wydawania wiążących poleceń spółkom zależnym usprawni funkcjonowanie tych przedsiębiorców, którzy działają z wykorzystaniem złożonych struktur korporacyjnych.

Dotychczas możliwość wydania wiążących poleceń przez spółkę dominującą była wyłączona w przypadku, gdy spółką zależną była spółka akcyjna, a co najmniej dyskusyjna w przypadku, gdy spółką zależną była spółka z ograniczoną odpowiedzialnością. Przeciwwagą dla nowych uprawnień spółki dominującej mają być przepisy uwzględniające interes spółki zależnej, w tym jej wierzycieli, członków organów, a także wspólników mniejszościowych.

Wiążące polecenia miałyby być wydawane w formie pisemnej lub elektronicznej pod rygorem nieważności i wskazywać co najmniej:

• oczekiwane przez spółkę dominującą zachowanie spółki zależnej w związku z wykonaniem wiążącego polecenia,
• interes grupy spółek, który uzasadnia wykonanie przez spółkę zależną polecenia spółki dominującej,
• spodziewane korzyści lub szkody spółki zależnej, które będą następstwem wykonania polecenia spółki dominującej, o ile występują,
• przewidywany sposób i termin naprawienia spółce zależnej szkody poniesionej w wyniku stosowania się do polecenia spółki dominującej.

Odmowa wykonania wiążącego polecenia

Wykonanie wiążącego polecenia przez spółkę zależną uczestniczącą w grupie spółek wymagać będzie uprzedniego podjęcia uchwały przez jej zarząd, o której informowana będzie spółka dominująca. Zgodnie z projektem członkowie zarządu nie będą ponosili na podstawie przepisów Kodeksu spółek handlowych odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną wykonaniem wiążącego polecenia.

Istnieją jednak okoliczności, w których taka spółka nie tylko może nie wykonać wiążącego polecenia, ale nawet ma obowiązek podjąć stosowną uchwałę odmawiającą jego wykonania. Co do zasady sytuacja taka ma miejsce, gdy wykonanie wiążącego polecenia prowadziłoby do niewypłacalności lub zagrożenia niewypłacalnością spółki zależnej.

Ponadto wszystkie pozostałe spółki zależne, inne niż jednoosobowe, mają obowiązek odmówić wykonania wiążącego polecenia spółki dominującej, gdy zaistnieje uzasadniona obawa, że jego wykonanie jest sprzeczne z interesem spółki zależnej oraz może wyrządzić jej szkodę, która nie zostanie naprawiona przez spółkę dominującą lub inną spółkę zależną uczestniczącą w grupie spółek w okresie dwóch lat od wystąpienia zdarzenia wyrządzającego szkodę. Niemniej w określeniu wysokości szkody spółka zależna powinna uwzględnić uzyskane przez siebie korzyści w związku z uczestnictwem w grupie spółek w okresie ostatnich dwóch lat obrotowych. Wreszcie umowa albo statut spółki zależnej uczestniczącej w grupie spółek może przewidywać dodatkowe przesłanki odmowy wykonania wiążącego polecenia.

Zgodnie z treścią uzasadnienia projektu za decyzją powinna zawsze podążać odpowiedzialność, w związku z czym projekt przewiduje odpowiedzialność spółki dominującej za skutki wydania wiążącego polecenia, wykonanego następnie przez spółkę zależną. Jest to odpowiedzialność wobec spółki zależnej, jej wierzycieli, a także wspólników mniejszościowych.

Odpowiedzialność spółki dominującej wobec spółki zależnej

Zgodnie z treścią proponowanej ustawy spółka dominująca ma odpowiadać wobec spółki zależnej za szkodę, która została wyrządzona wykonaniem wiążącego polecenia i nie została naprawiona w terminie wskazanym w wiążącym poleceniu, chyba że nie ponosi winy.

Odpowiedzialność spółki dominującej ma być ustalana z uwzględnieniem obowiązku lojalności wobec spółki zależnej podczas wydawania i wykonywania wiążącego polecenia, którego treść powinna być intepretowana w oparciu o dotychczasową doktrynę i orzecznictwo.

Pod wspominanym pojęciem terminu należy w tym wypadku rozumieć termin wskazany w treści wiążącego polecenia. Do tego czasu spółce zależnej nie przysługuje więc wymagalne roszczenie. Natomiast w razie gdyby dla danej szkody termin ten nie został wskazany, przyjąć należy, że powinna ona zostać naprawiona niezwłocznie. Jedynie w wypadku jednoosobowej spółki zależnej odpowiedzialność spółki dominującej dotyczy wyłącznie sytuacji, w której wykonanie wiążącego polecenia doprowadziło do jej niewypłacalności lub zagrożenia niewypłacalnością. Jeśli spółka zależna nie wytoczy powództwa o naprawienie szkody w ciągu roku od upływu terminu wskazanego w treści wiążącego polecenia, uprawnienie to uzyskają również wspólnicy spółki zależnej.

Roszczenie o naprawienie szkody wynikające z wykonania wiążącego polecenia ma przedawniać się na zasadach ogólnych, tj. w dniu przypadającym na ostatni dzień roku kalendarzowego po upływie sześciu lat od dnia zdarzenia wyrządzającego szkodę.

Odpowiedzialność spółki dominującej wobec wspólników

Spółka dominująca ma być również odpowiedzialna wobec wspólników spółki zależnej za obniżenie wartości udziału albo akcji spółki zależnej, jeżeli było ono następstwem wykonania wiążących poleceń spółki dominującej. Projektowane w tym zakresie przepisy nawiązują zatem do konstrukcji odpowiedzialności za tzw. szkodę pośrednią, która na gruncie polskich przepisów ma nadzwyczajny charakter.

Powołana odpowiedzialność dotyczy wspólników mniejszościowych spółki zależnej, w której spółka dominująca może samodzielnie (bezpośrednio albo pośrednio) podjąć uchwałę o uczestnictwie w grupie spółek oraz zmienić umowę albo statut spółki zależnej. Innymi słowy, ochroną prawną objęto tych wspólników, którzy są pozbawieni faktycznego wpływu na umowę lub statut spółki.

Dodatkowym ułatwieniem w dochodzeniu roszczeń przez wspólników ma być domniemanie, że spółka dominująca dysponuje większością głosów umożliwiającą podjęcie uchwały o uczestnictwie w grupie spółek oraz o zmianie umowy albo statutu spółki zależnej, jeżeli bezpośrednio bądź pośrednio reprezentuje w spółce zależnej co najmniej trzy czwarte kapitału zakładowego.

Roszczenie o naprawienie szkody wynikającej z obniżenia wartości udziału lub akcji ma ulegać przedawnieniu z upływem trzech lat od dnia, w którym wspólnik lub akcjonariusz dowiedzieli się o szkodzie, jednak w każdym przypadku nie później niż z upływem pięciu lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wyrządzające szkodę.

Odpowiedzialność spółki dominującej wobec wierzycieli

W odniesieniu do wierzycieli spółki zależnej, stosującej się do wiążących poleceń spółki dominującej, projekt nie przyjmuje tak zwanej odpowiedzialności przebijającej (piercing the corporate veil), w ramach której spółka dominująca odpowiadałaby gwarancyjnie wobec wierzycieli spółki zależnej. W uzasadnieniu projektu podnosi się, że taka koncepcja odpowiedzialności jest niepożądana z perspektywy systemowej, jako prowadząca do naruszenia fundamentalnej zasady prawa spółek kapitałowych, a mianowicie braku odpowiedzialności osobistej wspólnika za zobowiązania spółki kapitałowej. Zdaniem ustawodawcy przyjęcie odmiennej koncepcji mogłoby zniechęcić przedsiębiorców do korzystania z konstrukcji grup spółek, a tym samym konkurowania na rynku krajowym, ale także za granicą.

W zastępstwie tzw. odpowiedzialności przebijającej projektowana ustawa reguluje odpowiedzialność odszkodowawczą spółki dominującej względem wierzycieli spółki zależnej w sytuacji, gdy egzekucja przeciwko spółce zależnej okaże się bezskuteczna, zaś szkoda u wierzycieli spółki zależnej powstała w wyniku stosowania się przez tę spółkę do wiążącego polecenia spółki dominującej oraz wskutek okoliczności, za które spółka dominująca ponosi winę. Wprowadzone zostało również domniemanie, że wspomniana wyżej szkoda obejmuje wysokość niezaspokojonej wierzytelności wobec spółki zależnej.

Odpowiedzialność spółki dominującej względem wierzycieli spółki zależnej ma obejmować wszystkie rodzaje spółek zależnych uczestniczących w grupie spółek, a więc spółki jednoosobowe oraz pozostałe spółki zależne. Ma się przedawniać na zasadach ogólnych, tj. w dniu przypadającym na ostatni dzień roku kalendarzowego po upływie sześciu lat od dnia zdarzenia wyrządzającego szkodę.

Zgodnie z treścią projektu ustawa ma wejść w życie po upływie sześciu miesięcy od dnia ogłoszenia.

Aleksandra Drożdż, Jakub Gerula, praktyka transakcji i prawa korporacyjnego kancelarii Wardyński i Wspólnicy