Na powojennej nacjonalizacji stracili również wierzyciele | Co do zasady

Na skutek przeprowadzenia nacjonalizacji nieruchomości i wprowadzenia uregulowań prawnych w odniesieniu do przedwojennych wierzytelności stracili nie tylko właściciele, którym zabrano nieruchomości, ale również ich wierzyciele, w tym banki.

W toku postępowań dotyczących odzyskania znacjonalizowanych nieruchomości oraz postępowań o odszkodowanie za nieruchomości zabrane przez państwo analizowane są również kwestie wierzytelności zabezpieczonych hipotekami ustanowionymi na nieruchomości przed II wojną światową.

W związku z tym warto prześledzić losy przedwojennych wierzytelności i zabezpieczających je hipotek i ustalić, jaka może być ich obecna faktyczna wartość, mając na uwadze powojenne uregulowania prawne. Trzeba tu przypomnieć, że przed wojną hipoteki były ustanawiane nie tylko w walucie polskiej, ale również w walucie obcej oraz w złotych w złocie, co po wojnie miało duży wpływ na zmianę ich wartości.

Obniżanie realnej wysokości wierzytelności

Realna wartość przedwojennych wierzytelności i hipotek je zabezpieczających ustanowionych przed 1 września 1939 r. malała systematycznie, aż w końcu stała się jedynie symboliczna. Duża część przedwojennych hipotek wygasła z mocy prawa. Ponadto z uwagi na tragiczne wydarzenia wojenne część wierzycieli, w szczególności banków, po wojnie przestała istnieć – nie istniały wobec tego podmioty mogące domagać się spłaty wierzytelności.

Pierwszym aktem prawnym, który wpłynął na realną wysokość przedwojennych wierzytelności, był dekret z dnia 27 lipca 1949 r. o zaciąganiu nowych i określaniu nie umorzonych zobowiązań pieniężnych (Dz.U. z 1949 r. Nr 45 poz. 332). Z dniem wejścia w życie tego dekretu zobowiązania pieniężne mogły być ustanawiane tylko w walucie polskiej; również spłata należności ze zobowiązań pieniężnych, powstałych z jakiegokolwiek tytułu publiczno- lub prywatnoprawnego przed dniem wejścia w życie dekretu, a do dnia tego nie umorzonych, mogła nastąpić tylko w pieniądzu polskim (art. 4 dekretu). Nadto zmiana siły nabywczej pieniądza w czasie pomiędzy powstaniem zobowiązania a jego wymagalnością nie stanowiła zgodnie z dekretem podstawy do zmiany wysokości świadczenia albo sposobu wykonania lub rozwiązania umowy (art. 5 ust. 1 dekretu).

Dekret ten regulował sposób określenia wysokości należności ze zobowiązań pieniężnych, przeliczając np. wartość złotego w złocie na jeden złoty.

Dekret uregulował również wysokość należności z zobowiązań pieniężnych powstałych przed 1 września 1939 r. wyrażonych w walucie obcej, ustalając ich wartość z uwzględnieniem ostatniego oficjalnego kursu danej jednostki pieniężnej, notowanego przed dniem 1 września 1939 r.

Kurs ten, zgodnie z obwieszczeniem Ministra Skarbu z dnia 12 grudnia 1949 r. w sprawie oficjalnych kursów walut obcych i kruszcu, notowanych ostatnio przed dniem 1 września 1939 r., wynosił 5,325 zł za jednego dolara amerykańskiego i 5,9244 zł za 1 gram czystego złota. Tymczasem kurs dolara ustalony przez NBP dla potrzeb wymiany międzydewizowej już w 1947 roku wynosił 400 zł za jednego dolara. Kurs czarnorynkowy był jeszcze wyższy: na początku 1950 roku wynosił ok. 1200 zł.

Po zastosowaniu przeliczników zawartych w dekrecie wartość wierzytelności nie odpowiadała więc ich faktycznej wartości, ustanowionej przed wojną.

Następnie, na podstawie ustawy z dnia 28 października 1950 r. o zmianie systemu pieniężnego (Dz.U. Nr 50 poz. 459) wszelkie zobowiązania prywatnoprawne bez względu na tytuł i czas powstania opiewające na złote dotychczasowe przeliczone zostały z dniem 30 października 1950 r. z mocy prawa na złote i grosze według stosunku 100 złotych dotychczasowych równych 1 złotemu. Z kolei w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 28 października 1950 r. w sprawie określenia stosunku przeliczenia niektórych zobowiązań (Dz.U. Nr 50 z 1950 r., poz. 461) wydanym w wykonaniu ustawy o zmianie systemu pieniężnego w odniesieniu do zobowiązań z tytułów prywatnoprawnych między osobami fizycznymi lub prawnymi, które nie stanowiły jednostek gospodarki uspołecznionej, ustalono korzystniejszy przelicznik według stosunku 100 złotych dotychczasowych równych 3 złotym.

W efekcie, zależnie od typu zobowiązań, przedwojenna wierzytelność w kwocie 10 mln złotych w złocie podlegała przeliczeniu na sto (lub trzysta) tysięcy nowych złotych, co stanowiło mniej niż 1% (lub mniej niż 3%) jej pierwotnej wartości.

Zgodnie zaś z regulacją ustawy z 1950 r. kto odmawiał przyjęcia zapłaty zobowiązania obliczonego zgodnie z jej przepisami mógł podlegać karze więzienia lub aresztu do lat dwu lub karze grzywny albo obu tym karom łącznie.

Hipoteki w walutach obcych i wygaszanie hipotek

Ponadto należy zwrócić uwagę na przepisy dotyczące hipotek ustanowionych w walutach obcych oraz przepisy dotyczące wygaszenia hipotek.

Sprawy przedwojennych hipotek wpisanych w księgach hipotecznych uregulował dekret z dnia 11 października 1946 r. – Przepisy wprowadzające prawo rzeczowe i prawo o księgach wieczystych (Dz.U. Nr 57 z 1946 r. poz. 321 z późn. zm.).

Na podstawie art. XLV § 1 powołanego dekretu „Hipoteki, długi gruntowe, długi rentowe, ciężary realne i inne obciążenia, wpisane w księgach hipotecznych (gruntowych, wieczystych) w walutach, które w chwili wejścia w życie prawa rzeczowego nie są prawnym środkiem płatniczym w Polsce, wygasną z upływem 5 lat od tej chwili i winny być wykreślone z urzędu, jeżeli w ciągu powyższego terminu nie zostaną złożone wnioski o ich przerachowanie na walutę, będącą prawnym środkiem płatniczym w Polsce”.

Kolejnym aktem prawnym stanowiącym podstawę wygaszenia przedwojennych hipotek była ustawa z dnia 14 lipca 1961 r. o gospodarce terenami w miastach i osiedlach (Dz.U. Nr 22 z 1969 r. poz. 158 i 159 z późn. zm.). Zgodnie z art. 48 tej ustawy obciążenia hipoteczne ustanowione przed dniem 9 maja 1945 r. na terenach państwowych uznane zostały za wygasłe, jeżeli dotychczas nie wygasły z mocy przepisów szczególnych. Osoby, których wierzytelności były zabezpieczone hipotecznie, mogły w terminie do 31 grudnia 1969 r. zgłaszać roszczenia o realizację ich wierzytelności do organu do spraw gospodarki komunalnej i mieszkaniowej prezydium powiatowej (miejskiej) rady narodowej. Wierzytelności te mogły zostać zrealizowane jedynie po przeliczeniu ich na podstawie dekretu z dnia 27 lipca 1949 r. o zaciąganiu nowych i określaniu wartości nie umorzonych zobowiązań pieniężnych (Dz.U. Nr 45, poz. 332) oraz ustawy z dnia 28 października 1950 r. o zmianie systemu pieniężnego (Dz.U. Nr 50, poz. 459 z późniejszymi zmianami). A jak wykazano na wstępie niniejszego artykułu, wartość takich wierzytelności po zastosowaniu przeliczników ustawowych była znikoma.

Kolejna regulacja dotycząca starych hipotek miała miejsce w 1986 roku. W § 4 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 14 lipca 1986 r. w sprawie prowadzenia ksiąg wieczystych założonych przed dniem 1 stycznia 1947 r. oraz utraty mocy prawnej niektórych takich ksiąg (Dz.U. Nr 28, poz. 141) ustalono, że hipoteki zabezpieczające wierzytelności, które po przeliczeniu na złote stosownie do obowiązującego systemu pieniężnego nie przewyższają kwoty 3000,00 zł, podlegały pominięciu. W związku z tym umorzeniu z mocy prawa uległy hipoteki ustanowione przed wojną na kwotę poniżej stu tysięcy przedwojennych złotych (bądź 100 000 złotych w złocie).

Jednocześnie w trakcie przeprowadzonej transformacji w Polsce utrzymano dotychczasowe, niekorzystne dla wierzycieli uregulowania prawne i ustalono w art. 12 ust. 1 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny, że do zobowiązań pieniężnych powstałych przed dniem 30 października 1950 r. zastosowanie w dalszym ciągu miały przepisy dotychczasowe. Wprowadzenie powyższego przepisu skutkowało tym, że przedwojenne hipoteki nie podlegały w dalszym ciągu waloryzacji, albowiem wierzytelności zabezpieczone tymi hipotekami powstały przed 30 października 1950 roku. Stanowisko to potwierdził Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 27 kwietnia 2007 r. (sygn. akt SK 49/05).

W świetle wyżej powołanych przepisów na przeprowadzonej po II wojnie światowej nacjonalizacji stracili nie tylko właściciele nieruchomości, ale również wierzyciele, w tym wierzyciele hipoteczni. Wygasły bowiem hipoteki ustanowione przed wojną i zabezpieczające wierzytelności w walutach obcych, jak również hipoteki ustanowione na znacjonalizowanych nieruchomościach, zabezpieczające przedwojenne wierzytelności.

Elżbieta Żywno, Zespół Reprywatyzacji kancelarii Wardyński i Wspólnicy