Możliwości uchylenia prawomocnego mandatu karnego | Co do zasady

Jeśli przyjmiemy mandat karny, staje się on prawomocny z chwilą pokwitowania jego odbioru. Czy to oznacza, że nie ma żadnej możliwości uchylenia takiego mandatu?

Postępowanie mandatowe jest postępowaniem szczególnym wyodrębnionym przez Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (k.p.w.) spośród innych postępowań wykroczeniowych. Celem postępowania mandatowego jest możliwie maksymalne przyspieszenie i uproszczenie postępowania wykroczeniowego i zakończenie go prawomocnym ukaraniem sprawcy. Z tego powodu w postępowaniu mandatowym wyłączona została rola sądu, a przeprowadzenie postępowania w całości zostało powierzone policji oraz innym organom wskazanym przepisami prawa (np. funkcjonariuszom inspekcji pracy, straży gminnej/miejskiej, Inspekcji Transportu Drogowego, Inspekcji Weterynaryjnej, , Straży Granicznej,  Inspekcji Handlowej, Państwowej Inspekcji Sanitarnej, Inspekcji Ochrony Środowiska i innych).

Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia zasadniczo przewiduje, że mandat karny można nałożyć na sprawcę wykroczenia:

• którego schwytano go na gorącym uczynku lub bezpośrednio po popełnieniu wykroczenia,
• którego wprawdzie nie schwytano na gorącym uczynku ani bezpośrednio potem, ale stwierdzono popełnienie wykroczenia, w szczególności za pomocą przyrządu kontrolno-pomiarowego lub urządzenia rejestrującego, i nie zachodzi wątpliwość co do sprawcy czynu.

W przypadku przyjęcia mandatu karnego przez ukaranego mandat ten staje się prawomocny z chwilą pokwitowania jego odbioru. W takim wypadku postępowanie wykroczeniowe zostaje ostatecznie zakończone, a prawo nie przewiduje możliwości odwołania się od prawomocnego mandatu karnego.

Nie oznacza to jednak, że przepisy prawa nie przewidują żadnej możliwości uchylenia się od skutków prawnych nałożenia prawomocnego mandatu karnego. Zgodnie z art. 101 k.p.w. prawomocny mandat karny podlega niezwłocznie uchyleniu co do zasady w następujących sytuacjach:

• jeżeli grzywnę nałożono za czyn niebędący czynem zabronionym jako wykroczenie,
• jeżeli grzywnę nałożono na osobę, która popełniła czyn zabroniony przed ukończeniem 17 lat,
• gdy ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia wykroczenia z przyczyn, o których mowa w art. 15-17 Kodeksu wykroczeń.

Do nałożenia mandatu karnego za czyn niebędący czynem zabronionym jako wykroczenie dochodzi wówczas, gdy obwiniony został ukarany za zachowanie, które nie nosi znamion wykroczenia określonych z przepisach prawa, a zatem nie może być penalizowane zgodnie z zasadą nulla crimen sine lege. Wskazać jednak należy, że nie chodzi tutaj o sytuacje, kiedy obwiniony został w swojej ocenie ukarany niesłusznie za czyn zabroniony stanowiący jednak wykroczenie zgodnie z przepisami prawa, np. ponieważ uważa on, że zarzuconego mu czynu nie popełnił albo że jego zachowanie nie wyczerpywało znamion wykroczenia. W takim przypadku decydujące jest, że ukarany mandat karny przyjął, co przesądza o prawomocnym zakończeniu postępowania wykroczeniowego. Uchylić mandat karny w omawianej sytuacji można tylko gdy obwinionego ukarano za popełnienie wykroczenia, które w ogóle nie istnieje w przepisach prawa¹. Może to nastąpić nie tylko z powodu ukarania obwinionego za czyn, który w ogóle nie jest zabroniony przez ustawę, ale także z powodu ukarania sprawcy mandatem za czyn, który jest przestępstwem ściganym na zasadach określonych przez Kodeks postępowania karnego.

Natomiast uchylenie mandatu z powodu przyczyn, o których jest mowa w art. 15-17 Kodeksu wykroczeń, następuje w sytuacji:

• jeśli sprawca popełnia czyn zasadniczo zabroniony przez prawo, jednakże działa w granicach obrony koniecznej, tj. odpiera bezpośredni bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro chronione prawem,
• jeśli sprawca działa w warunkach tzw. stanu wyższej konieczności, tj. działa w celu uchylenia bezpośredniego niebezpieczeństwa grożącego dobru chronionemu prawem, jeżeli niebezpieczeństwa nie można inaczej uniknąć, a dobro poświęcone nie przedstawia wartości oczywiście większej niż dobro ratowane,
• jeśli sprawca nie mógł w myśl prawa popełnić wykroczenia z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych, nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem.

Powyższe stanowi zatem wyjątek od zasady, że w postępowaniu wykroczeniowym nie jest możliwa ponowna merytoryczna ocena czynu i zawinienia sprawcy po prawomocnym przyjęciu mandatu karnego.

Uchylenia mandatu karnego w każdym przypadku opisanym powyżej dokonuje sąd. Uprawniony do przeprowadzenia tego postępowania jest sąd właściwy do rozpoznania sprawy, na którego obszarze działania mandatem karnym została nałożona grzywna. W przedmiocie uchylenia mandatu karnego sąd orzeka na posiedzeniu. W posiedzeniu ma prawo uczestniczyć ukarany, organ, który lub którego funkcjonariusz nałożył grzywnę w drodze mandatu, albo przedstawiciel tego organu oraz ujawniony pokrzywdzony. Przed wydaniem postanowienia sąd może zarządzić stosowne czynności w celu sprawdzenia podstaw do uchylenia mandatu karnego.

Postępowanie w przedmiocie uchylenia prawomocnego mandatu karnego może być wszczęte na wniosek ukaranego, jego przedstawiciela ustawowego lub opiekuna prawnego złożony nie później niż w terminie 7 dni od uprawomocnienia się mandatu. Takie postępowanie może być wszczęte również na wniosek organu, którego funkcjonariusz nałożył grzywnę albo przez sąd z urzędu. Należy przyjąć, że termin 7-dniowy do złożenia wniosku obowiązuje jedynie ukaranego, natomiast organ, którego funkcjonariusz nałożył grzywnę, nie jest nim związany. Tym bardziej nie jest tym terminem związany sąd, który podejmuje omawiane postępowanie nie na wniosek, a z urzędu.

Piotr Wcisło, adwokat, praktyka transakcji i prawa korporacyjnego kancelarii Wardyński i Wspólnicy