Ile wierzytelności można zabezpieczyć jednym zastawem finansowym? | Co do zasady

Nie ma wątpliwości, że zastawem zwykłym można zabezpieczyć tylko jedną wierzytelność. W przypadku zastawu finansowego zdania są jednak podzielone.

Instytucja zastawu finansowego jako instrumentu zabezpieczania wierzytelności nie jest instytucją nową. Została wprowadzona do polskiego porządku prawnego ustawą z dnia 2 kwietnia 2004 r. o niektórych zabezpieczeniach finansowych, która implementowała dyrektywę 2002/47/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 6 czerwca 2002 r. w sprawie uzgodnień dotyczących zabezpieczeń finansowych.

Jednak zarówno w doktrynie, jak i praktyce wciąż trwają dyskusje, czy zastaw finansowy może zabezpieczać tylko jedną, czy też wiele wierzytelności.

Aby ustosunkować się do powyższej kwestii, należy odpowiedzieć na pytanie, czy zastaw finansowy jest odmianą zastawu zwykłego na prawach, czy też niezależną od zastawu zwykłego instytucją prawną – zastawem sui generis¹.

Nie budzi bowiem wątpliwości, że zastaw zwykły może zabezpieczać wyłącznie jedną wierzytelność. Zgodnie z art. 306 § 1 Kodeksu cywilnego w celu zabezpieczenia oznaczonej wierzytelności można rzecz ruchomą obciążyć prawem, na mocy którego wierzyciel będzie mógł dochodzić zaspokojenia z rzeczy bez względu na to, czyją stała się własnością, i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela rzeczy, wyjąwszy tych, którym z mocy ustawy przysługuje pierwszeństwo szczególne.

Natomiast zgodnie z brzmieniem art. 5 ust. 1 ustawy o niektórych zabezpieczeniach finansowych umowa o ustanowienie zabezpieczenia finansowego określa wierzytelności finansowe podlegające zabezpieczeniu oraz sposób zabezpieczenia. Tym samym, w oparciu o literalne brzmienie przepisu, można odnieść wrażenie, że ustawodawca wyraźnie mówi o możliwości zabezpieczenia zabezpieczeniem finansowym wielu wierzytelności.

Nie sposób jednak nie dostrzec, że przepis ten sformułowany jest bardzo lakonicznie i nieprecyzyjnie. Ponieważ zastaw został w polskim prawie ukształtowany jako prawo akcesoryjne i zabezpieczające określoną wierzytelność, wydaje się, że każde odstępstwo od tej zasady powinno być wyraźne i precyzyjne, tak jak ma to miejsce w przypadku art. 6 ustawy z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, który stanowi, że zastaw rejestrowy może zabezpieczać dwie lub więcej wierzytelności wynikające z umów przysługujących jednemu wierzycielowi, a wierzytelności te określa umowa zastawnicza.

Zwolennicy poglądu dopuszczającego możliwość zabezpieczenia zastawem finansowym wielu wierzytelności, w oparciu o wykładnię prowspólnotową dyrektyw unijnych, powołują się również na brzmienie art. 2 ust. 1 pkt. f) dyrektywy, której implementację do polskiego porządku prawnego stanowi ustawa o niektórych zabezpieczeniach finansowych. Przepis ten przewiduje, że zastawem finansowym mogą być zabezpieczone „właściwe zobowiązania finansowe”, czyli zobowiązania, które są zabezpieczone przez uzgodnienia dotyczące zabezpieczeń finansowych i które przyznają prawo do rozliczeń gotówkowych i/lub zapewniania instrumentów finansowych². Niestety ustawodawca nie wprowadził powyższej zasady do polskiego porządku prawnego w sposób jasny i klarowny, przy uwzględnieniu terminologii polskiego prawa cywilnego. W szczególności w ustawie o niektórych zabezpieczeniach finansowych nie znalazła się ani szczególna definicja zastawu finansowego, ani też szczególna regulacja dopuszczająca możliwość zabezpieczenia zastawem finansowym wielu wierzytelności.

W związku z powyższym należy uznać, że intencją ustawodawcy było uznanie zastawu finansowego za rodzaj zastawu zwykłego na prawach, do którego odpowiednio będą się stosowały przepisy Kodeksu cywilnego.

Naszym zdaniem, w świetle braku orzeczeń sądowych oraz z racji skąpej i niejasnej regulacji zawartej w ustawie o niektórych zabezpieczeniach finansowych, należy przyjąć, że zastaw finansowy, jako odmiana zastawu zwykłego, zabezpieczać może jedną oznaczoną wierzytelność. Praktyka rynkowa w przeważającej większości przychyla się do powyższej konkluzji, aczkolwiek należy przyznać, że w obrocie funkcjonują także umowy zastawnicze, które przewidują zabezpieczanie zastawem finansowym wielu wierzytelności.

Nie zmienia to faktu, że w naszej ocenie obecna ustawa o niektórych zabezpieczeniach finansowych wymaga nowelizacji poprzez wprowadzenie jasnej regulacji, na kształt art. 6 ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, umożliwiającej zabezpieczenie zastawem finansowym wielu wierzytelności. W założeniu zastaw finansowy powinien być prostym i odformalizowanym instrumentem, służącym zabezpieczeniu wierzytelności. Tymczasem w praktyce wiąże się z nim więcej restrykcji i wątpliwości niż z zastawem rejestrowym.

Michał Kalicki, Mateusz Tusznio, praktyka bankowości i finansowania projektów kancelarii Wardyński i Wspólnicy