Brak współdziałania inwestora a odstąpienie od umowy
Współdziałanie stron jest niezbędne przy wykonywaniu wielu umów. Jest tak w szczególności w przypadku umowy o dzieło czy umowy o roboty budowlane, w których osiągnięcie celu umowy następuje w toku mniej lub bardziej złożonego procesu i składa się z wielu elementów. Ustawodawca dostrzegł tę silną zależność i przewidział daleko idące rozwiązanie mające zastosowanie, gdy tego współdziałania brak. W takiej sytuacji może bowiem dojść nawet do odstąpienia od umowy.
Regulacja ustawowa
Zgodnie z art. 640 k.c. Jeżeli do wykonania dzieła potrzebne jest współdziałanie zamawiającego, a tego współdziałania brak, przyjmujący zamówienie może wyznaczyć zamawiającemu odpowiedni termin z zagrożeniem, iż po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu będzie uprawniony do odstąpienia od umowy. Przepis ten regulujący umowę o dzieło przez odesłanie (art. 656 § 1 k.c.) ma odpowiednie zastosowanie także do umów o roboty budowlane. Oznacza to, że gdy inwestor (zamawiający) odmawia współpracy, wykonawca (przyjmujący zamówienie) może wezwać inwestora do współpracy (wyznaczyć mu w tym celu odpowiedni termin) i po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu odstąpić od umowy.
Jest to daleko idące rozwiązanie powodujące unicestwienie umowy i uchylające konieczność wykonania przez strony przyjętych na jej gruncie praw i obowiązków. Konsekwencje braku współdziałania mogą więc być niezwykle surowe. Z drugiej strony jednak uchybienia po stronie inwestora należy dostosować do rangi następstw braku współdziałania. Uchybienia te powinny być odpowiednio doniosłe na gruncie łączącego strony stosunku prawnego po to, aby uniknąć ryzyka związanego z bezskutecznym odstąpieniem. Trudno bowiem będzie uznać skuteczność odstąpienia wobec drobnego uchybienia po stronie inwestora, które nie rzutowało na możliwość prawidłowej realizacji umowy przez wykonawcę. Wykonawca, który chce skorzystać z uprawnienia do odstąpienia od umowy z tego tytułu, powinien więc być bardzo ostrożny w swoich ocenach co do zachowania przez inwestora obowiązku współdziałania przy wykonywaniu umowy.
Istota współdziałania
Współdziałanie jest konieczne nie tylko przy przyjęciu świadczenia (np. odbiorze dzieła). Bardzo często występuje także w toku wykonania umowy, w szczególności gdy jej realizacja przebiega etapowo i ma złożony charakter. Umowa o roboty budowlane, ze względu na jej naturę, po prostu nie może być zrealizowana bez rzeczywistej współpracy stron. W praktyce współdziałanie zazwyczaj polega na podejmowaniu czynności faktycznych lub prawnych, koniecznych dla ukończenia umowy (np. dostarczenie planów, projektów, dokumentacji, materiałów, udzielenie niezbędnych do wykonania umowy wskazówek, przekazanie placu budowy, udostępnienie kluczowych pomieszczeń).
Istotne jest, że zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego brak współdziałania zamawiającego (inwestora) nie może polegać na zwłoce w zapłacie wynagrodzenia wykonawcy (przyjmującego zamówienie) – wyrok Sądu Najwyższego z 3 grudnia 2004 r., IV CK 340/04, Legalis. Wykonawcy nie będzie więc przysługiwało prawo odstąpienia od umowy z powodu braku współdziałania, gdy inwestor dopuszcza się zwłoki w zapłacie wynagrodzenia na rzecz wykonawcy. Chociaż zapłata wynagrodzenia jest kluczowym obowiązkiem inwestora (zamawiającego), to jej brak nie zaktualizuje uprawnienia do odstąpienia od umowy na gruncie art. 640 k.c.
Przesłanki odstąpienia od umowy
Aby odstąpienie od umowy na podstawie art. 640 k.c. było skuteczne, muszą zostać spełnione trzy przesłanki:
- brak potrzebnego współdziałania ze strony zamawiającego (inwestora) – uchybienia muszą dotyczyć obowiązków inwestora niezbędnych do wykonania umowy, pozostających w związku z czynnościami po stronie wykonawcy (np. przekazanie placu budowy, przekazanie dokumentacji potrzebnej do realizacji umowy);
- wyznaczenie odpowiedniego terminu z zagrożeniem odstąpienia – wyznaczony termin musi być adekwatny do rodzaju obowiązków, od których uchyla się inwestor. Termin nie może być zbyt krótki. Musi on pozwalać inwestorowi na wywiązanie się z obowiązków w realiach sprawy. Poza tym należy wprost wskazać inwestorowi, że bezskuteczny upływ terminu spowoduje odstąpienie od umowy. Brak takiego zastrzeżenia może spowodować bezskuteczność późniejszego odstąpienia od umowy.
- bezskuteczny upływ terminu – odstąpienie będzie możliwe dopiero po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu. Przy czym dla skutecznego odstąpienia konieczne jest złożenie odrębnego oświadczenia o odstąpieniu. Odstąpienie nie nastąpi bowiem automatycznie po upływie terminu wyznaczonego przez wykonawcę.
Skutki odstąpienia od umowy – rozliczenia stron
W przypadku skutecznego odstąpienia od umowy na zamawiającym (inwestorze) ciąży obowiązek zapłacenia wynagrodzenia wykonawcy (przyjmującemu zamówienie) mimo niewykonania dzieła (braku ukończenia robót). Wynagrodzenie to jest jednak zmniejszone o kwotę zaoszczędzoną przez przyjmującego zamówienie (wykonawcę) wskutek niewykonania dzieła (art. 639 k.c.). Będą to na przykład niezakupione materiały i inne koszty, które przyjmujący zamówienie poniósłby, gdyby dzieło zostało wykonane (wyrok Sądu Najwyższego z 23 czerwca 2004 r., V CK 587/03).
Agata Jóźwiak, radca prawny, praktyka postępowań sądowych i arbitrażowych kancelarii Wardyński i Wspólnicy
