Banki tracą przywileje
Do tej pory banki zdecydowanie łatwiej niż inni wierzyciele mogły się zabezpieczać i później dochodzić swoich wierzytelności. Czy nowelizacja Prawa bankowego to zmieni?
19 kwietnia 2013 r., podczas 38 posiedzenia Sejm uchwalił ustawę o zmianie ustawy – Prawo bankowe oraz ustawy o funduszach inwestycyjnych. Już w niecałe 2 miesiące później, bo dokładnie 18 czerwca 2013 r. przedmiotową nowelizację podpisał Prezydent RP. W toku procesu legislacyjnego Sejm odrzucił poprawki Senatu i ustawa trafiła do Prezydenta w kształcie uchwalonym przez Sejm. Ustawa wejdzie w życie w ciągu 14 dni od ogłoszenia.
W odniesieniu do Prawa bankowego nowelizacja wprowadza zmianę polegającą na dodaniu do treści art. 95 ustępu 1a. Niby nowej treści niewiele, ale jednak zmiana ta ma kapitalne znaczenie dla pozycji banków w razie sporu sądowego ze swoimi dłużnikami. Znowelizowany art. 95 Prawa bankowego otrzyma następujące brzmienie:
1. Księgi rachunkowe banków i sporządzone na ich podstawie wyciągi oraz inne oświadczenia podpisane przez osoby upoważnione do składania oświadczeń w zakresie praw i obowiązków majątkowych banków i opatrzone pieczęcią banku, jak również sporządzone w ten sposób pokwitowania odbioru należności mają moc prawną dokumentów urzędowych w odniesieniu do praw i obowiązków wynikających z czynności bankowych oraz ustanowionych na rzecz banku zabezpieczeń i mogą stanowić podstawę do dokonania wpisów w księgach wieczystych.
1a. Moc prawna dokumentów urzędowych, o której mowa w ust. 1, nie obowiązuje w odniesieniu do dokumentów wymienionych w tym przepisie w postępowaniu cywilnym.
2. Czynność bankowa lub czynność zabezpieczająca wierzytelność banku stwierdzona dokumentem, o którym mowa w ust. 1, ma datę pewną od daty tego dokumentu.
3. Dokumenty, o których mowa w ust. 1, są podstawą wpisu hipoteki do księgi wieczystej nieruchomości stanowiącej własność dłużnika banku lub innej osoby ustanawiającej hipotekę na rzecz banku w celu zabezpieczenia wierzytelności dłużnika banku. Jeżeli nieruchomość nie posiada księgi wieczystej, zabezpieczenie może być dokonane przez złożenie tych dokumentów do zbioru dokumentów.
4. Do ustanowienia hipoteki, o której mowa w ust. 3, jest wymagane złożenie przez właściciela nieruchomości oświadczenia o ustanowieniu hipoteki na rzecz banku z zachowaniem formy pisemnej pod rygorem nieważności.
5. Przepisy ust. 1-4 stosuje się odpowiednio do ujawnienia w księdze wieczystej zmiany treści hipoteki i przeniesienia hipoteki w związku ze zbyciem wierzytelności bankowej oraz do dokonania wpisu hipoteki obciążającej użytkowanie wieczyste, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu oraz wierzytelność hipoteczną.
Na wstępie należy dodać, że uchwalona nowelizacja Prawa bankowego ma dostosować obecnie obowiązujący stan prawny do wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 15 marca 2011 r. (P 7/09) stwierdzającego niezgodność art. 95 ustawy Prawo bankowe z art. 2, art. 32 ust. 1 zdanie pierwsze i art. 76 Konstytucji w części, w jakiej nadaje moc prawną dokumentu urzędowego księgom rachunkowym i wyciągom z ksiąg rachunkowych banku w odniesieniu do praw i obowiązków wynikających z czynności bankowych w postępowaniu cywilnym prowadzonym wobec konsumenta (pisaliśmy już o tym wyroku na naszym portalu). Ze względu na przyjętą tu formę artykułu, wymuszającą zwięzłość wypowiedzi, pominięta zostanie szczegółowa analiza rozumowania TK wraz z oceną jego słuszności. Nie sposób jednak nie zaznaczyć faktu znaczącego przekroczenia przez Sejm zakresu koniecznych zmian, do jakich został zobowiązany treścią wyroku TK. Opisywana nowelizacja wyłączyła bowiem moc urzędową dokumentów bankowych w postępowaniu cywilnym nie tylko wobec konsumentów, ale także wobec wszystkich podmiotów prawa, w tym także przedsiębiorców.
Poza dyskusją wydaje się konieczność wprowadzania rozwiązań przyśpieszających postępowanie cywilne, zwłaszcza w odniesieniu do podmiotów prowadzących działalność gospodarczą, czyli przedsiębiorców. Tymczasem dokonuje się likwidacji instrumentów prawnych, które procedury sądowe znacząco przyśpieszały. Zarysowuje się tu zatem znacząca niekonsekwencja.
Można zaryzykować stwierdzenie, iż oprócz daleko idących konsekwencji dla praktyki obrotu, opisywana nowelizacja przysparzać będzie również pewnych problemów interpretacyjnych.
Na pierwszy plan wysuwa się problem dalszej możliwości ustanawiania hipoteki na podstawie dokumentów bankowych. Postępowanie wieczystoksięgowe jako postępowanie nieprocesowe z zakresu prawa rzeczowego niewątpliwie jest jednym z rodzajów postępowania cywilnego. Stąd przy analizie ust. 1a znowelizowanego art. 95 Prawa bankowego zaznaczyć należy, że dokumenty bankowe, na podstawie których była ustanawiana hipoteka na rzecz banku, zostaną pozbawione mocy dokumentu urzędowego w postępowaniu wieczystoksięgowym. Konsekwentnie wypadałoby więc uznać, że banki będą zmuszone korzystać z formy aktu notarialnego w celu skutecznego ustanowienia hipoteki na swoją rzecz. Zanim jednak wyciągnie się taki wniosek, warto pochylić się nad faktem pozostawienia w niezmienionym brzmieniu ust. 3-5 art. 95 Prawa bankowego, które regulują procedurę ustanawiania hipoteki na podstawie dokumentów bankowych. Lektura znowelizowanego art. 95 Prawa bankowego prowadzi do nieuchronnego wniosku, że Sejm popadł w swoistą schizofrenię legislacyjną. Gdyby do ustanowienia tzw. „hipoteki bankowej” wymagana miała być forma aktu notarialnego, powinno przecież dojść do skreślenia ustępów 3-5. Przynajmniej do takich wniosków prowadzi założenie o racjonalności ustawodawcy.
Uprawniona jest zatem wykładnia, że intencją projektodawców ustawy najprawdopodobniej nie było zlikwidowanie możliwości ustanawiania na rzecz banku hipoteki na podstawie dokumentów bankowych, bez potrzeby składania oświadczenia właściciela obciążanej nieruchomości w formie aktu notarialnego, a jedynie na podstawie takowego oświadczenia w formie pisemnej1. Ustawodawca stwierdza, że dokumenty bankowe co do zasady nie mają mocy dokumentów urzędowych w postępowaniu cywilnym, ale jednocześnie statuuje wyjątek od tej reguły dla dokumentów bankowych niezbędnych do ustanowienia hipoteki zabezpieczającej wierzytelności danego dłużnika względem banku. Wydaje się, że jest to jedyna logiczna wykładnia przepisu uzasadniona nie tylko systemowo, ale i funkcjonalnie. Celem bowiem projektowanych zmian (co wynika przede wszystkim z uzasadnienia wspomnianego wyroku TK, którego wykonanie stanowi omawiana nowela) jest przede wszystkim ochrona podmiotów prawa cywilnego w sporze sądowym z bankiem, nie zaś likwidacja uproszczonego trybu ustanawiania hipoteki.
Warto zaznaczyć, że wątpliwości interpretacyjne autorów znajdują odzwierciedlenie w treści projektu niniejszej ustawy złożonego przez Senat 15 czerwca 2012 r. (tj. w pierwotnie proponowanym brzmieniu ustawy, następnie zmienionym przez Sejm zgodnie z wnioskami Komisji Finansów Publicznych), jak również w treści postulowanych poprawek zawartych w stanowisku Senatu wyrażonym uchwałą z 16 maja 2013 r. Za zdumiewający należy uznać fakt celowego, dwukrotnego wykreślenia w toku procesu legislacyjnego zapisu, który jednoznacznie zastrzegał możliwość posługiwania się dokumentem bankowym w celu dokonania wpisu w księgach wieczystych pomimo utraty przezeń mocy dokumentu urzędowego w postępowaniu cywilnym. Biuro Legislacyjne Kancelarii Senatu w Opinii o ustawie o zmianie ustawy – Prawo bankowe oraz ustawy o funduszach inwestycyjnych (druk nr 343) po raz kolejny potwierdziło istnienie opisywanej kontrowersji interpretacyjnej: „(…) podkreślenia wymaga, iż uregulowania przyjęte w projekcie Senatu pomimo pozbawienia dokumentów bankowych i dokumentów funduszy sekurytyzacyjnych mocy dokumentów urzędowych niezależnie od rodzaju postępowania, przewidywały jednakże, że dokumenty te nadal jednak będą mogły stanowić podstawę do dokonywania wpisów w księgach wieczystych. Obecna zaś redakcja przepisów opiniowanej ustawy wydaje się wyłączenia w takim zakresie nie przewidywać”.
Konkludując, należy dojść do wniosku, że uproszczony tryb ustanawiania tzw. hipoteki bankowej mimo wszystko nie ulegnie zmianie po wejściu w życie przedmiotowej nowelizacji. Pozostaje tylko wyrazić ubolewanie, że po raz kolejny ustawodawca tworzy nieprecyzyjne przepisy, pozostawiające pewien pierwiastek niepewności interpretacyjnej.
Opisana nowelizacja Prawa bankowego jest przejawem łatwo dostrzegalnej ostatnio tendencji do likwidacji bankowych przywilejów. W tym nurcie pozostaje też idea zniesienia bankowych tytułów egzekucyjnych (o której pisaliśmy w ubiegłym tygodniu). Obecnie trwają w tym zakresie prace w podkomisji ds. instytucji finansowych. Prace te również pozostają w bezpośrednim związku z wyrokiem TK będącym przyczynkiem do opisywanej zmiany art. 95 Prawa bankowego. Przy forsowaniu powyższych zmian warto jednak postawić pytanie o konieczność i sens, a także możliwy wielopłaszczyznowy wpływ takich zmian na szeroko rozumiany obrót prawny w Polsce.
Marcin Smolarek, Mateusz Tusznio, Paweł Szalon, Zespół Bankowości i Finansowania Projektów kancelarii Wardyński i Wspólnicy
_____________________________________
1 Takie wrażenie można odnieść, czytając uzasadnienie projektu ustawy (druk sejmowy nr 605 z 12 czerwca 2012 r.), w którym nie ma żadnej wzmianki dotyczącej trybu ustanawiania hipoteki na rzecz banków na podstawie art. 95 Prawa bankowego. Uzasadnienie skupia się jedynie na wykonaniu zaleceń TK i na podkreśleniu potrzeby zniesienia przywilejów banków w postępowaniu dowodowym oraz na likwidacji odwróconego ciężaru dowodowego działającego na korzyść banków. Projekt dąży więc do likwidacji uprzywilejowania banku w postępowaniu cywilnym jako podmiotu silniejszego i dominującego wobec innych podmiotów prawa, w tym przedsiębiorców.
